«آیا بستن تنگه هرمز از منظر حقوق بین‌الملل امکان‌پذیر است؟» این ابهام یکی از پرسش‌های مهمی است که افکار عمومی ایرانیان سال‌هاست با آن دست به گریبان هستند. اما هرگز پاسخ علمی و مستندی از سوی کارشناسان و اساتید دانشگاه به آن داده نشده است.
به گزارش اعتماد، هر زمان که مناسبات ارتباطی ایران با غرب دچار تنش می‌شود یا چالشی در حوزه سیاست خارجی شکل می‌گیرد، برخی افراد، جریانات و رسانه‌ها اعلام می‌کنند ایران از طریق بستن تنگه هرمز می‌تواند ابزار مناسبی برای فشار به غرب برای خود دست و پا کند.
یکی از چهره‌هایی که بار‌ها پیشنهاد بستن تنگه هرمز را در قالب سرمقاله‌ها، یادداشت‌ها و گفتگو‌های رسانه‌ای خود مطرح کرده است، حسین شریعتمداری مدیر مسوول کیهان است. شریعتمداری ۲۳ آذرماه در قالب یادداشتی که در روزنامه کیهان منتشر شد، نوشت: «جمهوری اسلامی ایران حق دارد و می‌تواند در صورتی که منافع ملی خود را در مخاطره ببیند، تنگه هرمز را به روی تمامی کشتی‌های نفتکش و حتی کشتی‌های حامل کالای تجاری و تسلیحاتی ببندد.» شریعتمداری طی روز‌های اخیر و پس از افزایش تنش‌ها میان ایران و اروپا هم این ایده تکراری خود را در گفتگو با خبرگزاری‌های اصولگرا دوباره تکرار کرده است.
ایده شریعتمداری، اما این روز‌ها شرکایی نیز میان اصولگرایان پیدا کرده است. ۳ روز قبل بود که توییتی به نقل از زهرا شیخی، نماینده مردم اصفهان منتشر شد؛ شیخی در توییت خود در واکنش به تنش‌های اخیر با اروپا نوشت: «وقت مماشات نیست، همه کشور‌های جهان عوارض عبور از تنگه‌ها را می‌گیرند... اروپاییان بابت امنیت کشتی‌های‌شان باید به سپاه ما خراج دهند.» این توییت شیخی بازخورد‌های فراوانی ایجاد کرد و بسیاری از کاربران این پرسش را از تحلیلگران مطرح کردند که آیا یک چنین اقدامی براساس روابط بین‌الملل عملی است؟
حسین دهباشی، پژوهشگر تاریخ در واکنش به توییت زهرا شیخی به موضوعی اشاره می‌کند که بخش قابل توجهی از ابهامات را روشن می‌کند. این پژوهشگر حوزه تاریخ در کامنتی زیر پست زهرا شیخی نوشت: «دول دنیا عوارض کانال‌هایی را می‌گیرند که از میان خاک‌شان عبور می‌کند، ولی تنگه هرمز آبراهی بین‌المللی است...» اظهاراتی که در جریان گفت‌وگوی یوسف مولایی، استاد روابط بین‌الملل تایید شد. این روند ادامه داشت تا اینکه طی دو روز اخیر بسیاری از نمایندگان نیز به این بحث پیوستند و صحبت از بستن تنگه هرمز کردند.
در کشاکش اظهارات موافق و مخالف در خصوص بستن تنگه هرمز، ۲ بهمن‌ماه خبری به نقل از محمدحسن آصفری عضو کمیسیون شورا‌ها و امور داخلی منتشر شد که نشان می‌داد مجلس به دنبال ارایه یک طرح دوفوریتی برای محدودسازی تردد کشتی‌های اروپایی در تنگه هرمز است.
آصفری اعلام کرد مجلس به دنبال طرحی است که محدودیت تردد کشتی‌های تجاری اروپایی در تنگه را به دنبال داشته باشد. نماینده مردم اراک تاکید کرد: «ما طرحی را دنبال خواهیم کرد که محدودیت تردد کشتی‌های تجاری اروپایی در تنگه هرمز را به همراه خواهد داشت و اگر پارلمان اروپا نسبت به تصمیم خودش عقب‌نشینی نکند، مطمئن باشند اقداماتی را در پارلمان خودمان دنبال خواهیم کرد و با طرح‌های چندفوریتی تردد در تنگه هرمز را برای کشتی‌های اروپایی محدود می‌کنیم که مطمئنا به نفع آن‌ها نخواهد بود، لذا بهتر است تا دیر نشده پارلمان اروپا تصمیم خودش را کنار بگذارد و عقلانیت نشان دهد و از اقدامات احساسی دست بردارد.»
کمتر از ۲۴ ساعت پس از اظهارات آصفری و در شرایطی که این اظهارات بازتاب‌های وسیعی در رسانه‌های داخلی و خارجی پیدا کرده بود، سخنگوی هیات‌رییسه مجلس یازدهم دوشنبه ۳ بهمن‌ماه در گفتگو با خبرنگاران پارلمانی به تکذیب اظهارات آصفری پرداخت و اعلام کرد: «طرحی برای بستن تنگه هرمز در دستور کار مجلس نیست.»
سید نظام موسوی با تاکید بر اینکه «طرحی مبنی بر بستن تنگه هرمز در دستور کار مجلس نیست» گفت: «اگر اروپایی‌ها پیشنهاد پارلمان اروپا مبنی بر اعلام شدن سپاه پاسداران به عنوان یک گروه تروریستی را به تصویب برسانند، مجلس شورای اسلامی پاسخ متقابل داده و مصوبات بازدارنده‌ای در برابر این اقدام تصویب می‌کند.»
او که با ایسنا گفتگو می‌کرد، اظهار کرد: «جمعی از نمایندگان مجلس طرحی با عنوان اقدام متقابل و متناظر با مصوبات اتحادیه اروپا در راستای صیانت از قانون اساسی و منافع و حقوق ملت ایران تدوین و پیشنهاد کردند که در این طرح اشاره‌ای مبنی بر بستن تنگه هرمز نشده است. آنچه در فضای مجلس مطرح است و رییس مجلس نیز بیان کرده، این است؛ اگر اروپایی‌ها اشتباه راهبردی مرتکب شده که براساس آن پیشنهاد پارلمان اروپا مبنی بر اعلام شدن سپاه پاسداران به عنوان یک گروه تروریستی در نهاد‌های تصمیم‌گیری و نهایی‌شان به تصویب برسد، حتما مجلس به صورت قاطع پاسخ متقابل داده و مصوبات بازدارنده‌ای در برابر این اقدام تصویب می‌کند.»
یوسف مولایی استاد روابط بین‌الملل و حقوق سیاسی دانشگاه تهران ابعاد پنهان این موضوع را روشن می‌کند. مولایی در پاسخ به این پرسش که بر اساس روباط بین‌الملل آیا می‌توان تنگه هرمز را بست، گفت: «به موجب کنوانسیون سال ۸۲ که حقوق دریا‌ها مبتنی بر آن ترسیم شده و به قانون اساسی دریا‌ها معروف است، نوع دریا‌های مختلف مشخص شده است. تنگه هرمز در این کنوانسیون به عنوان یک تنگه بین‌المللی معرفی شده است. البته ایران در آن زمان در بحبوحه جنگ ۸ ساله با عراق این کنوانسیون را امضا نکرد و اعلام کرد که تنگه هرمز بین‌المللی نیست. در همان زمان، اما کشور‌های غربی و قدرت‌های بزرگ اعلام کردند حتی در صورت عدم امضای ایران از منظر حقوقی یک تنگه بین‌المللی است.»
او ادامه داد: «اما استدلالی که بر اساس آن تنگه هرمز بین‌المللی اعلام شده است، این است که این تنگه دریای آزاد را به یک منطقه مهم اقتصادی در جهان وصل می‌کند. در واقع تنها محل مناسب برای حمل‌و‌نقل بین‌المللی در این منطقه است و در آب‌های آزاد قرار دارد.»
مولایی یادآور شد: «دعوایی میان انگلیس و آلبانی در سطح بین‌المللی بر سر تنگه کارفو یا آلبانی وجود دارد. آنجا هم تعاریف تنگه‌های بین‌المللی قید شده است. در سال ۱۹۴۶ کشتی‌های انگلیسی در زمان عبور از تنگه کورفو در آب‌های ساحلی، مورد حمله آلبانی قرار گرفتند، چرا که آلبانی معتقد بود این تنگه در آب‌های سرزمینی‌اش قرار دارد. نهایتا انگلیس به شورای امنیت شکایت کرد و آلبانی به عنوان مسوول این حمله شناخته شد.»
این استاد دانشگاه گفت «البته تنگه هرمز به نوعی جزو آب‌های داخلی ایران حساب می‌شود، چرا که عرض این تنگه کمتر از ۲۴ مایل است. ولی، چون تنگه‌ای است که یگانه راه عبور و اتصال به خلیج فارس یا دریای عمان محسوب می‌شود، بنابراین طبق اسناد بین‌المللی، پرونده کارفو و کنوانسیون ۱۹۸۲ این تنگه بین‌المللی است. وقتی تنگه‌ای بین‌المللی معرفی می‌شود، کشور‌های ساحلی نمی‌توانند آن را بسته یا عوارضی از حمل و نقل آن دریافت کنند.»
مولایی خاطرنشان کرد: «در تنگه‌های بین‌المللی عبور ترانزیتی حاکم است و حتی کشتی‌های جنگی بدون اجازه می‌توانند از آن عبور کنند. در حالی که قبل از کنوانسیون ۱۹۸۲، کشتی‌های جنگی می‌بایست از کشور‌های ساحلی اجازه بگیرند. من نمی‌خواهم وارد جزییات حقوق ترانزیتی و ... شوم، فقط از منظر حقوق بین‌الملل می‌گویم که تنگه هرمز، بین‌المللی است و بستن آن مسوولیت‌های فراوانی دارد.»
کشور‌هایی که ذینفع هستند و قدرت‌های بزرگ، همواره برای آزادی دریا‌ها و عبور از دریا‌های بین‌المللی به هر اقدامی دست می‌زنند. از جمله تحریم‌های گسترده، اقدام نظامی و فشار بین‌المللی از جمله این گزاره‌ها است. هر نوع اقدامی برای بستن این تنگه تبعات سنگینی را برای ایران به همراه خواهد داشت.
مولایی در پاسخ به این پرسش که تهدید به بستن تنگه هرمز که هر از گاهی از سوی برخی افراد، جریانات و رسانه‌ها مطرح می‌شود، آیا در راستای منافع ملی کشور است یا نه، گفت: «واقع آن است که این روز‌ها اظهارات اساتید دانشگاه و کارشناسان برای تصمیم‌سازان و سیاست‌گذاران چندان اهمیتی ندارد. آن‌ها که سیاست‌گذاری می‌کنند، نگاه متفاوتی با ما دارند و ما را طرفداران غرب و امریکا معرفی می‌کنند. در حالی که بند بند وجود ما به سربلندی ایران وابسته است.
او گفت: «در زمان جنگ ایران و عراق هم بار‌ها بحث بستن این تنگه مطرح شد، اما به درستی اجازه یک چنین عملی داده نشد. من گمان نمی‌کنم همه تصمیم‌سازان کشور در این موضوع اتفاق نظر داشته باشند. تنها برخی طیف‌های تندرو هستند که یک چنین تهدیداتی را مطرح می‌کنند. ممکن است این تهدیدات حالت بازدارندگی هم داشته باشد تا اتحادیه اروپا تصمیمات خصمانه خود را علیه سپاه عملی نکند.»
مولایی با اشاره به اینکه ایران با چالش‌های جدی در برابر کشور‌های غربی روبرو است، گفت: «جدا از بحث برجام، موضوع همکاری نظامی ایران با روسیه هم برای کشور‌های اروپایی مطرح است. در این شرایط ایران باید در حوزه سیاسی، نظامی و ارتباطی به گونه‌ای برنامه‌ریزی کند که مناسبات ارتباطی‌اش با همه جهان در وضعیت عادی قرار بگیرد. دست زدن به اقداماتی که بر آتش تنش‌ها بدمد نه به نفع ایران است، نه به نفع کشور‌های منطقه.»
این اظهارات ضد و نقیض در شرایطی به کرات در فضای مجازی بازنشر می‌شد که هنوز هیچ‌کدام از مقامات رسمی کشور در خصوص این تصمیم اظهارنظر دقیقی مطرح نکرده است. موضوعی که به نظر می‌رسد طی روز‌ها و هفته‌های آینده اخبار بیشتری درباره آن منتشر شود.
