چرا روسیه و چین صرفا نظاره‌گر تنش بین تاجیکستان و قرقیزستان هستند؟

فرارو- ماه گذشته، سربازان قرقیزستان و تاجیکستان در چندین نقطه از مرز‌های نامشخص دو کشور به سوی یکدیگر به تبادل آتش پرداختند. پس از یک آتش بس کوتاه مدت درگیری شدید میان دو طرف از سر گرفته شد و از مناطق مرزی به داخل خاک قرقیزستان گسترش یافت و مناطق دورافتاده استان اوش هدف گرفت. ارتش تاجیکستان پل عبوری از رودخانه آق سو را تخریب کرد پلی که امکان ارتباطات تجاری و مسکونی را فراهم می‌کرد. سپس ارتش تاجیکستان یک مدرسه دولتی را در روستای دوستوک در استان بادکند قرقیزستان اشغال کرد و بر روی آن پرچم تاجیکستان را به اهتزاز درآورد. سپس قرقیزستان مناطق مرزی تاجیکستان را گلوله باران کرد.

به گزارش فرارو به نقل از فارین پالسی، این درگیری یکی از جدی‌ترین تشدید‌های درگیری نظامی میان دو دولت در تاریخ آسیای مرکزی از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ میلادی به این سو بوده است. در طرف قرقیزستان دست کم ۶۲ غیر نظامی و افسر نظامی کشته و ۱۹۸ نفر مجروح شده و تقریبا ۱۳۶ هزار نفر آواره شدند. مقام‌های تاجیکستان به طور رسمی ۴۱ کشته در میان غیر نظامیان و پرسنل نظامی را تایید کردند. وزارت خارجه قرقیزستان تاجیکستان را به دلیل ارتکاب اقدام جنگی محکوم کرده و مدعی شده که این تجاوز از پیش برنامه ریزی شده بود. وزارت امور خارجه تاجیکستان قرقیزستان را مسئول تجاوز و نقض هنجار‌های حقوق بشردوستانه بین المللی دانست.

این درگیری هم چنین محدودیت‌های سازمان‌های امنیتی منطقه‌ای تحت رهبری چین و روسیه در آسیای مرکزی را آشکار می‌سازد. زمانی که رهبران چین، روسیه و کشور‌های آسیای مرکزی در اجلاس سران سازمان همکاری شانگ‌های در سمرقند ازبکستان تنها ۳۲۰ کیلومتر دورتر از مرز قرقیزستان و تاجیکستان گردهم آمده بودند دو کشور در حال درگیری با یکدیگر بودند.

«امامعلی رحمان» رئیس‌جمهور تاجیکستان و «سادیر جپاروف» همتای قرقیزستانی وی در این نشست حضور داشتند و با «شی جین پینگ» رئیس جمهور چین و «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور روسیه ملاقات نمودند. این درگیری توسط روسای جمهور تاجیکستان و قرقیزستان در یک نشست جانبی مورد بحث قرار گرفت، اما در محل اصلی برگزاری نشست در مورد آن گفتگویی انجام نشد.

بی‌میلی سازمان همکاری شانگهای به حل مناقشات میان اعضای خود نشان می‌دهد که آن سازمان چگونه صرفا در راستای ارتقای منافع امنیتی چین در منطقه اقدام می‌کند و اهداف‌اش در این راستا محدود شده است. پکن در وهله نخست به رژیم‌های قوی در آسیای مرکزی علاقه‌مند است که اقلیت اویغور را سرکوب کنند و از طرح کمربند و جاده آن کشور در منطقه حمایت نمایند. چین به صراحت اعلام کرده که اعضای آسیای مرکزی سازمان همکاری شانگهای باید مکان و نهاد‌های دیگری را برای حل اختلافات درون منطقه‌ای خود بیابند.

به همین ترتیب، قرقیزستان و تاجیکستان هر دو عضو سازمان پیمان امنیت جمعی (csto) به رهبری روسیه می‌باشند که از نظر تاریخی تصمیم گرفته در درگیری‌های بین دولتی میان دولت‌های عضو آن سازمان مداخله نکند. تنها باری که روسیه در این باره مداخله مستقیم انجام داد اعزام نیرو‌های آن کشور برای سرکوب تظاهرات ماه ژانویه در کشور قزاقستان بود. زمانی که نظامیان قرقیزستان و تاجیکستان در آوریل ۲۰۲۱ میلادی با یکدیگر درگیر شدند سازمان پیمان امنیت جمعی در حال برگزاری نشستی در دوشنبه پایتخت تاجیکستان بود. آن سازمان در نشست خود هیچ توجهی به مسئله درگیری‌های مرزی نداشت.

در واکنش به درگیری‌های اخیر، سازمان پیمان امنیت جمعی پیشنهاد میانجیگری دیپلماتیک بین بیشکک و دوشنبه را ارائه داد با این وجود، این بیانیه احتمالا نمایانگر رویکرد کرملین و نه سازمان پیمان امنیت جمعی در قبال درگیری و منافع آن کشور در توقف بی‌ثباتی بیش‌تر است. روسیه علاقه‌ای به آسیای مرکزی متحد و بدون نیاز به حمایت مسکو ندارد با این وجود، همزمان نمی‌خواهد ببیند که آن منطقه به منبع بی‌ثباتی در امتداد مرز‌های جنوبی‌اش تبدیل می‌شود.

برخلاف جنگ مجدد بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان که به طور گسترده از آن تحت عنوان نشانه‌ای از تضعیف موضع و نقش روسیه یاد می‌شود تجاوز در آسیای مرکزی عمدتا توسط عوامل داخلی هدایت می‌شود. اگر رئیس جمهور روسیه هنوز نقشی در این درگیری ایفا می‌کند از موضع قدرت است نه ضعف. قرقیزستان نمی‌تواند از سازمان پیمان امنیت جمعی برای مقابله با تجاوز تاجیکستان به کشورش استفاده کند، زیرا رحمان روابط نزدیکی با کرملین دارد و در طول تهاجم روسیه به اوکراین به پوتین وفادار مانده است. او در ماه ژوئن در دوشنبه میزبان پوتین بود.

به عنوان نشانه‌ای از حمایت مسکو از انتقال قدرت و جانشینی قریب الوقوع در ساختار سیاسی تاجیکستان «والنتینا ماتوینکو» رئیس شورای فدراسیون روسیه (مجلس سنا) با «رستم امامعلی» پسر ۳۴ساله رحمان در دوشنبه روزی که روسیه به اوکراین حمله کرد ملاقات نمود. برخی در قرقیزستان از این موضوع نگران هستند که موضع بی‌طرف کشورشان در مورد تهاجم روسیه به اوکراین ریشه حمایت قوی‌تر پوتین از تاجیکستان باشد.

تشدید تنش در امتداد مرز قرقیزستان و تاجیکستان موضوع تازه‌ای نیست. درگیری‌های کوچک به طور منظم در امتداد مرز شعله ور می‌شوند و مرگبارترین درگیری تا به امروز در آوریل ۲۰۲۱ میلادی رخ داد که در جریان آن ده‌ها غیر نظامی کشته و صد‌ها نفر زخمی شدند. عوامل زیادی در این باره دخیل هستند. تحدید مرز‌های ملی شوروی در دره فرغانه جغرافیای پیچیده‌ای را به وجود آورد. از حدود ۹۶۵ کیلومتری مرز بین تاجیکستان و قرقیزستان تنها یکی از مناطق مرزی مشخص شده است. دو منطقه تاجیکستان به نام‌های وروخ و کایراگاچ (همچنین به نام لولازور) در قرقیزستان هستند و به تنش‌های بین دو کشور دامن زده‌اند.

با این وجود، مشکل واقعی ریشه در سیاست مدرن دارد. در قرقیزستان و تاجیکستان رهبران سیاسی از تنش‌های مرزی در راستای منافع سیاسی داخلی خود استفاده می‌کند. اگرچه دو کشور دارای رژیم‌های کاملا متفاوتی هستند تاجیکستان رژیم سیاسی عمیقا خودکامه و قرقیزستان رژیمی پوپولیست دارند، اما هر دو به جای تلاش برای مذاکره به منظور همزیستی مسالمت‌آمیز که به نفع مردمان محلی خواهد بود رویکرد‌های پوپولیستی را در مناطق مرزی اتخاذ کرده اند. جپاروف پیش از انتخابات ریاست جمهوری در سال ۲۰۲۱ میلادی وعده داده بود که مسائل مرزی را حل و فصل کند و این وعده را با هدف جذب آرا مطرح کرد در حالی که رحمان از لفاظی‌های توسعه طلبانه برای گرد آوردن ملت تاجیکستان حول محور رژیم سیاسی خود استفاده می‌کند.

تاجیکستان از طریق روسیه، چین و ایران مهمات و تجهیزات مورد نیاز خود را به دست آورده و آموزش نظامی دیده است. وزارت امنیت عمومی چین راه اندازی یک پایگاه نظامی جدید در تاجیکستان را برای مقابله با تهدیدات ناشی از افغانستان تامین مالی کرد و ایران یک مرکز تولیدی برای تولید پهپاد‌های تاکتیکی ابابیل-۲ در آن کشور افتتاح کرده است.

تاجیکستان با دارا بودن مرز طولانی با افغانستان، کمک‌های امنیتی گسترده‌ای را از ایالات متحده و اتحادیه اروپا دریافت کرده است. دولت ایالات متحده از تاجیکستان از طریق عرضه تسلیحات تاکتیکی و آموزش‌های نظامی حمایت می‌کند. در مقابل، قرقیزستان نیز از ایالات متحده کمک‌های امنیتی دریافت می‌کند، اما بخش عمده برنامه‌های امریکا در قرقیزستان بر روی ایجاد و تقویت دموکراسی متمرکز شده است.

رحمان از زمان جنگ داخلی در دهه ۱۹۹۰ میلادی نزدیک به سه دهه بر تاجیکستان حکمرانی کرده است. او تمام اعضای اپوزیسیون را یا زندانی کرد یا به زور از کشور خارج ساخت و فراری داد و یا به قتل رساند. هم چنین، رحمان در حال برنامه ریزی برای انتقال قدرت به پسرش می‌باشد. تشدید درگیری با قرقیزستان به بهانه حفاظت از مرز‌ها و قومیت تاجیک به تثبیت کنترل او بر مقام‌های نظامی و دولتی برای انتقال قدرت قریب الوقوع به پسرش کمک می‌کند.

در قرقیزستان، رهبری آن کشور به تازگی قدرت پیدا کرده و از درجه خودکامگی کم‌تری برخوردار است. جپاروف و متحد نزدیک‌اش «قمچی بیک تاشی اف» رئیس کمیته دولتی امنیت ملی قرقیزستان موفق شدند در انتخابات جنجالی اوایل سال ۲۰۲۱ میلادی براساس یک پلتفرم پوپولیستی پیروز شوند.

حاکمیت سرزمینی و امنیت مرزی در دستور کار آنان قرار داشت. آنان پهپاد‌های بایراکتار ترکیه و نفربر‌های زرهی روسیه را برای پشتیبانی از نیرو‌های مسلح خود خریداری کردند. روابط جپاروف با مسکو از امنیت کمتری نسبت به رحمان با پوتین برخوردار است، زیرا او در نتیجه اعتراضات گسترده و با جایگزینی سلف‌اش به قدرت رسید. جپاروف همچنین تلاش کرده تجارت با چین را به سطح پیش از شیوع کووید -۱۹ بازگرداند.

رحمان با تشدید جنگ با قرقیزستان توانست توجه داخلی را از سرکوب خشونت آمیز اخیر خود علیه فعالیت‌های سیاسی در میان پامیری‌ها (جمعیت اقلیت ایرانی تبار درولایت خودمختار بدخشان کوهستانی که پیرو مذهب شیعه اسماعیلی هستند) منحرف کند. ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی با هویت محلی متمایز خود آخرین سنگر مقاومت مدنی در برابر اقتدارگرایی رحمان باقی مانده است. چندین تن از ساکنان آن منطقه از اواخر سال ۲۰۲۱ میلادی به این سو در درگیری با نیرو‌های دولتی تاجیکستان کشته شده اند. رحمان اخیرا با صدور فرمانی دو موسسه مهم پیروان فرقه اسماعیلیه، یک مدرسه و یک کتابفروشی را تعطیل کرده است.

در قرقیزستان، سیاست‌های پوپولیستی جپاروف، فساد و سرکوب مخالفان در داخل به شدت مورد انتقاد و چالش قرار گرفته است. عدم آمادگی دولت قرقیزستان در برابر تجاوزات تاجیکستان در ماه گذشته به طور کامل در معرض دید مخاطبان داخلی قرار گرفت. در جایی که دولت جپاروف دچار کمبود است جامعه مدنی قوی قرقیزستان و رسانه‌های مستقل این شکاف‌ها را پر می‌کنند. کارزار‌های مردمی برای حمایت از آوارگان داخلی و ارائه اطلاعات باز در سراسر کشور به راه افتاد. مردم به قربانیان درگیری سرپناه، غذا و لباس ارائه کردند.

با این وجود، جامعه مدنی ضعیف در تاجیکستان و بسیج قوی مردمی در قرقیزستان احتمالا تاثیر معکوس خواهند داشت. رحمان قادر خواهد بود دستگاه امنیتی را برای انتقال موفقیت‌آمیز قدرت به پسرش تثبیت کند. او بر احساسات ملی گرایانه حمایت از قومیت تاجیک در امتداد مرز بی‌ثبات با قرقیزستان تکیه دارد.

در مقابل، در قرقیزستان جپاروف و تاشی اف به عنوان افرادی ناتوان از توقف متجاوز خارجی و دادن تعداد زیادی تلفات نزد افکار عمومی آن کشور قلمداد شده اند. قرقیزستان از جهاتی شبیه ارمنستان است جایی که «نیکول پاشینیان» نخست وزیر آن کشور نتوانسته قلمرو خود را حفظ کند در حالی که همسایه اقتدارگرای او (جمهوری آذربایجان) قدرت خود را تحکیم کرده و مناطق ارضی‌ای که می‌خواست را بدست آورده است.

هم در ارمنستان و هم در قرقیزستان، معترضان خواستار خروج دولت‌های خود از پیمان پیمان امنیت جمعی هستند. با هر بحران امنیتی یا اجتماعی در قرقیزستان شبکه‌های جامعه مدنی بسیج می‌شوند و می‌توانند بالقوه اعتراض علیه دولت منفور را تقویت کنند. درگیری‌های اخیر با تاجیکستان ممکن است سیاست قرقیزستان را بیش از پیش بی‌ثبات سازد.

نه چین و نه روسیه خواهان بی‌ثباتی فزاینده در آسیای مرکزی نیستند حتی اگر این بی‌ثباتی در کشور‌های کوچکتری مانند قرقیزستان و تاجیکستان رخ دهد. قرقیزستان و تاجیکستان به شدت به چین بدهکار هستند. هر دو کشور صد‌ها هزار کارگر مهاجر در روسیه دارند. با این وجود، حتی علیرغم نفوذ اقتصادی قوی هیچ یک از کشور‌ها نمی‌توانند تضمین‌های امنیتی را برای درگیری‌ها در آسیای مرکزی ارائه دهند. در عوض، درگیری‌ها ناکافی بودن سازمان همکاری شانگ‌های و سازمان پیمان امنیت جمعی را در جلوگیری از تشدید تنش‌ها میان کشور‌های عضوشان آشکار ساختند.

پیشگیری و حل و فصل آینده درگیری در آسیای مرکزی به این بستگی دارد که آیا شرکای غربی از جمله سازمان امنیت و همکاری در اروپا، دولت ایالات متحده امریکا و اتحادیه اروپا مایل به میانجی‌گری در تنش‌های منطقه‌ای هستند یا خیر. مانند سفر «نانسی پلوسی» رئیس مجلس نمایندگان آمریکا به ارمنستان برای نشان دادن حمایت ایالات متحده از صلح بین دولت‌ها در قفقاز جنوبی اکنون زمان آن فرارسیده که شرکای غربی از صلح منطقه حمایت کرده و از تلفات جانی در آینده جلوگیری کنند. هم روسیه و هم چین احتمالا با هرگونه حضور گسترده غرب در منطقه مخالفت خواهند کرد، اما در مورد ارائه جایگزین‌هایی که آسیای مرکزی صلح آمیزتر را به ارمغان می‌آورد هم چنان کوتاهی می‌کنند.