رقابت در بین‌النهرین؛ پیامد‌های توافق امنیتی ترکیه و عراق چیست؟

سفر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به عراق و انتخاب عراق به عنوان اولین مقصد سفر خارجی از سوی رئیس‌دولت چهاردهم ایران بار دیگر نگاه‌ها را به روابط نزدیک این دو همسایه معطوف کرد. در این راستا اندیشکده آمریکایی استیمسون در گزارشی به بررسی روابط عراق با ایران از یکسو و عراق و ترکیه از سوی دیگر پرداخت.

به گزارش دنیای اقتصاد، بر اساس این گزارش، دو کشور همسایه عراق یعنی ایران و ترکیه از لحاظ تاریخی برای نفوذ در این کشور با هم رقابت می‌کنند؛ اخیرا مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران سفری به عراق داشت و ترکیه نیز یادداشت تفاهمی با عراق در زمینه همکاری نظامی، امنیتی و مبارزه با تروریسم امضا کرده است. این تفاهم‌نامه که پس از سفر تاریخی رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه به عراق در ماه آوریل انجام شد، مانور مهمی برای تقویت نفوذ ترکیه در عراق است. ترکیه با برچسب زدن به حزب کارگران کردستان یا پ. ک. ک به عنوان «سازمان ممنوعه» به دنبال مشروعیت بخشیدن به عملیات فرامرزی خود و تقویت جایگاه خود در سیاست و امنیت عراق است.

بر اساس نسخه‌ای از این یادداشت که پس از دو روز مذاکرات در سطح عالی در آنکارا به دست آمد، عراق و ترکیه در نظر دارند تلاش‌ها را برای «حفاظت از امنیت و منافع ملی خود و ارتقای هماهنگی امنیتی، نظامی و اطلاعاتی از طریق تبادل اطلاعات در مورد سازمان‌های تروریستی هماهنگ کنند.» ترکیه که با آرزوهای اقلیت کرد بزرگ خود مخالف است، از دهه ۱۹۸۰ حملات نظامی فرامرزی را با هدف قرار دادن پ ک ک در شمال عراق انجام داده است.

برچسب زدن پ‌ک‌ک به‌عنوان «تهدید مشترک» و «سازمان ممنوعه» نشان‌دهنده اقدام جدیدی برای مشروعیت بخشیدن به «جنگ علیه تروریسم» ترکیه است. دو کشور همچنین توافق کردند که یک مرکز هماهنگی امنیتی مشترک در بغداد ایجاد کنند که تحت فرماندهی عملیات مشترک قرار دارد.

البته این توافق بدون بحث نیست. گروه‌های شبه نظامی عراقی طرفدار ایران از این تفاهم‌نامه انتقاد کرده‌اند. در ۲۳ اوت، طی یک حمله هوایی ترکیه، دو خبرنگار زن جان خود را از دست دادند و یک همکار مرد آن‌ها نیز در خودرویی در نزدیکی سید صادق، شهری بین سلیمانیه و حلبچه مجروح شد. یک هفته بعد، ارتش عراق یک هواپیمای بدون سرنشین ترکیه را بر فراز شهر کرکوک که اکثریت آن‌ها کُرد بودند، سرنگون کرد. به نظر می‌رسد همانگونه که سخنگوی دولت عراق گفت توافق جدید تا حدی به واسطه یک «توافق‌نامه آب استراتژیک» بین عراق و ترکیه انجام شده است.

آب یکی از دلایل دیرینه اختلافات بین دو کشور بوده است، زیرا هر دو رودخانه فرات و دجله که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، منابع آبی حیاتی برای عراق هستند. بغداد ادعا می‌کند که سدهای ترکیه سطح آب خود را کاهش می‌دهند، در حالی که آنکارا می‌گوید که عراق باید زیرساخت‌های آبیاری قدیمی خود را بهبود بخشد تا به استفاده کارآمدتر از آب دست یابد. این توافق‌نامه امنیتی همچنین در کنار یک قرارداد اقتصادی تاریخی ۱۷ میلیارد دلاری با عراق قرار دارد که هدف آن ایجاد کریدور محوری بین آسیا و اروپا از طریق ترکیه به نام جاده توسعه است.

پایگاه صنعتی قوی ترکیه در خاورمیانه، این کشور را در جهت گسترش سهم بازار، افزایش تولید و افزایش سود قرار می‌دهد که در نهایت تورم را کاهش می‌دهد، اشتغال را تقویت می‌کند و پایه‌های اقتصادی خود را مستحکم می‌کند. از نظر استراتژیک‌تر برای اردوغان، پروژه جاده توسعه ممکن است به ترکیه و بغداد کمک کند تا خودمختاری کردها را از بین ببرند و مقاومت پ ک ک را تضعیف کنند. به گفته وزیر حمل‌ونقل و زیرساخت ترکیه، در نشست اخیر با عراق، قطر و امارات متحده عربی در ترکیه، مقامات درباره چگونگی تسریع این پروژه بحث کردند.

نفوذ ترکیه در عراق تحت دیکتاتوری صدام حسین با سرمایه‌گذاری‌های متعدد و تجارت قابل توجه بسیار قوی بود. با این حال، از زمان مداخله ایالات متحده در سال ۲۰۰۳ و سرنگونی رژیم صدام، ایران با حمایت از بیش از دوازده حزب سیاسی و برخی گروه‌های شبه نظامی همسو با آن‌ها، خود را در سیاست عراق تثبیت کرده است.

نیروی بسیج مردمی (PMF) همسو با ایران به عنوان قدرت سیاسی و نهادی مسلط عراق ظاهر شده است. شبه‌نظامیانی که بخشی از PMF هستند مدت‌هاست که از ادامه حضور نظامی ایالات متحده در عراق انتقاد کرده‌اند و قصد دارند ایالات متحده را از عراق بیرون کنند. شبه نظامیان مورد حمایت ایران از زمان افزایش تنش‌های منطقه‌ای پس از حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر گذشته و سپس جنگ اسرائیل در غزه، حداقل ۱۶۰ حمله به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه انجام داده‌اند.

گروه‌هایی مانند حزب‌الله عراق نیز پروژه جاده توسعه را به شدت مورد انتقاد قرار داده و آن را «منبع مداوم نگرانی» خوانده‌اند. نماینده‌ای از بلوک پارلمانی به نمایندگی از شبه نظامیان عصائب اهل الحق مورد حمایت ایران، این پروژه را «لکه‌ای در تاریخ سیاستمداران عراقی» توصیف کرد و افزود: «این پروژه هزینه دیگری است که مردم عراق متحمل می‌شوند. طبقه سیاسی آلوده به ویروس فساد، که آن‌ها را قادر به تمایز بین ضرر و منفعت نمی‌کند.» با این حال، هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه تایید کرده است که نیروهای PMF تفاهم نامه امنیتی جدید و برچسب زدن پ ک ک را امضا کرده‌اند.

ایران در طول تاریخ از شبکه‌ای از نیروهای نیابتی مانند شبه نظامیان شیعه و دیگر بازیگران غیردولتی برای اعمال نفوذ در عراق استفاده کرده است. این استراتژی نیابتی، ایران را قادر می‌سازد تا با اعمال نفوذ قابل‌توجه بر سیاست و امنیت عراق، انکار قابل قبولی داشته باشد و با تاکتیک‌های جنگ نامتقارن گسترده‌تر خود برای مقابله با دشمنان متعارف در سراسر خاورمیانه همسو شود.

روابط ترکیه و عراق عمدتا ناشی از اختلافات بر سر تهاجمات نظامی ترکیه، حقوق آب و فروش نفت کردستان بوده است. اختلافات نفتی به سال ۲۰۱۳ برمی‌گردد، زمانی که دولت اقلیم کردستان (KRG) صادرات نفت خود را به طور مستقل به ترکیه آغاز کرد، اقدامی که بغداد آن را غیرقانونی تلقی کرد. دولت مرکزی عراق با تعلیق پرداخت‌های فدرال به کارمندان دولت اقلیم کردستان آن را تلافی کرد.

در سال ۲۰۲۳، دادگاه بین‌المللی داوری در اتاق بازرگانی بین‌المللی در یک پرونده داوری محوری علیه ترکیه در مورد صادرات نفت کردستان، به‌نفع عراق رای داد. در سال‌های اخیر، ترکیه به عنوان صادرکننده اصلی کالاهای تجاری به عراق از ایران پیشی گرفته است. شرکت‌های ترکیه در پروژه‌های ساختمانی و زیربنایی متعددی در شهرهای عراق سرمایه‌گذاری کرده‌اند که بخش‌هایی مانند انرژی، آب و پتروشیمی را در بر می‌گیرد.

ترکیه به طور سنتی نفوذ گسترده‌ای در شمال عراق داشته است، جایی که با ایران رقابت می‌کند. هر کدام از دو کشور از احزاب مختلف سیاسی کردی حمایت می‌کنند. ترکیه از حزب دموکرات کردستان (KDP) و ایران از اتحادیه میهنی کردستان (PUK) حمایت می‌کند. از نظر جغرافیایی، حزب دموکرات کردستان مناطق نزدیک به مرز ترکیه را کنترل می‌کند، در حالی که حزب اتحادیه میهنی کردستان مناطق نزدیک به ایران را کنترل می‌کند.

سنجار، خانه اقلیت ایزدی عراق، به مرکز درگیری تبدیل شده است. این منطقه به عنوان میدان جنگ استراتژیک برای کشورهای مختلف عمل می‌کند که به دنبال تقویت نفوذ حامیان مختلف خود هستند. ترکیه و ایران به عنوان قدرت‌های غالب در سنجار ظاهر شده‌اند، در حالی که ترکیه بر موصل، کرکوک و دهوک که غنی از نفت هستند نیز متمرکز شده است و در گذشته هدف آمال ارضی ترکیه بوده‌اند.