مرگ ناوالنی انگشت اتهام را متوجه پوتین کرد؛ مخالف‌کُشی؟

درحالی‌که ولادیمیر پوتین برای انتخابات ریاست‌جمهوری در کمتر از یک ماه دیگر آماده می‌شود تا به رکورد طولانی‌ترین حاکم روسیه که در اختیار استالین است نزدیکتر شود، روز گذشته یکی از مخالفان سرشناس او در زندان درگذشت. الکسی ناوالنی که مخالفان پوتین از قتل او توسط کرملین سخن می‌گویند برای گذران محکومیت سی‌ساله‌اش در زندانی در نزدیکی قطب شمال درگذشت.

به گزارش هم میهن، سازمان ندامتگاه فدرال منطقه‌ای روسیه اعلام کرد که الکسی ناوالنی، مشهورترین شخصیت اپوزیسیون دولت پوتین، روز گذشته (جمعه) پس از از دست دادن هوشیاری در مستعمره کیفری خارپ در شمال دایره قطب شمال، جایی که دوران محکومیت طولانی خود را در زندان سپری می‌کرد، درگذشت.

این منطقه در حدود ۱۹۰۰ کیلومتری شمال شرق مسکو قرار گرفته است جایی که ناوالنی در حال گذراندن یک حکم زندان ۳۰ ساله به اتهام افراط‌گرایی و کلاهبرداری بود. این حکم در پی رهبری اعتراضات علیه پوتین در دهه ۲۰۱۰ نصیب آن شد و ناوالنی آن را تلافی سیاسی خواند.

ناوالنی، ۴۷ ساله، بیش از یک دهه پیش با انتقاد از ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و نخبگان روسی که آن‌ها را به فساد و زورگویی گسترده متهم کرد، به شهرت رسید. این سیاستمدار ملی‌گرا، با مبارزه علیه تقلب در انتخابات و فساد دولتی، تحقیق در مورد حلقه نزدیک به پوتین و به اشتراک گذاشتن یافته‌ها در ویدئو‌هایی که صد‌ها میلیون بازدید به دست آورد، به تظاهرات ۲۰۱۲-۲۰۱۱ در روسیه کمک کرد.

او در سال ۲۰۱۳ موفق به کسب ۲۷ درصد آرا در انتخابات شهرداری مسکو شد. او سپس مدعی شد قصری را در کنار دریای سیاه شناسایی کرده که برای استفاده شخصی پوتین ساخته شده، او همچنین عمارت‌ها و قایق‌های تفریحی که توسط رئیس‌جمهور سابق دیمیتری مدودف استفاده می‌شد و یک کارگر جنسی مرتبط با یکی از مقامات ارشد سیاست خارجی را افشا کرد. ناوالنی در سال‌های ۲۰۱۱، ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ در فهرست «صد متفکر برجسته جهان» فارن پالیسی و در سال ۲۰۱۲ در فهرست «صد شخصیت تأثیرگذار» مجله تایم قرار گرفت.

ناوالنی، به‌عنوان یکی از بارزترین و سرسخت‌ترین منتقدان پوتین، در زندانی در ۴۰ مایلی دایره قطب شمال نگهداری می‌شد و در آنجا تحت یک «رژیم ویژه» به ۱۹ سال زندان محکوم شده بود. در ویدئویی از زندان در ژانویه، او با سر تراشیده لاغر ظاهر شده بود. ناوالنی روز پنجشنبه نیز از طریق ارتباط ویدئویی برای استیناف دادگاه حاضر شد و سالم به نظر می‌رسید. ناوالنی که از زندان صحبت می‌کرد، از تنبیه‌های مکرر در زندان شکایت کرد. ناوالنی سال گذشته پس از شکایت از سوءتغذیه و سایر بیماری‌ها به دلیل بدرفتاری در زندان در بیمارستان تحت درمان قرار گرفته بود.

در بیانیه‌ای، سازمان ندامتگاه فدرال منطقه‌ای که ناوالنی در آن زندانی بود، با بیان اینکه علت فوت محکوم را مشخص می‌کند، گفت که او «پس از یک پیاده‌روی احساس ناخوشی کرده و تقریباً بلافاصله از هوش رفته است. تمام اقدامات لازم برای احیا انجام شد، اما نتایج مثبتی به همراه نداشت و امدادگران مرگ این محکوم را تایید کردند.»

دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین گفت که به پوتین در مورد مرگ ناوالنی گفته شده است. پوتین که یک ماه دیگر برای انتخابات مجدد ریاست‌جمهوری خود را آماده می‌کند، در یک برنامه تلویزیونی در حال بازدید از کارخانه‌ای در اورال نشان داده شد. پوتین اخیراً کمپین ریاست‌جمهوری را برای پنجمین دوره ریاست‌جمهوری خود آغاز کرده است. او در حال حاضر طولانی‌ترین رهبر روسیه از زمان جوزف استالین است و در صورت کاندیداتوری مجدد در سال ۲۰۳۰ می‌تواند از او پیشی بگیرد.

حامیان ناوالنی گفتند که نمی‌توانند تایید کنند که او مرده است، اما اگر این اتفاق افتاده باشد، آن‌ها معتقد بودند که او کشته شده است. لئونید ولکوف، دستیار ناوالنی در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «مقامات روسیه اعترافاتی را منتشر می‌کنند که الکسی ناوالنی را در زندان کشته اند. ما هیچ راهی برای تایید یا اثبات صحت این موضوع نداریم.»

یکی از وکیلان ناوالنی گزارش‌های مربوط به مرگ او را تایید نکرد و به روزنامه نوایا گازتا گفت که خانواده ناوالنی از او خواسته‌اند تا در مورد این گزارش‌ها اظهارنظر نکند. لئونید سولوویف، وکیل او به نوایا گازتا گفت: «الکسی روز چهارشنبه با یک وکیل در محل زندان دیدار داشت. آن موقع همه چیز عادی بود.»

ناوالنی پیش از این نیز در اوت ۲۰۲۰ نیز به دلیل مسمومیت به آلمان منتقل شد که در پی آزمایش‌ها ادعا شد با عامل اعصاب مسموم شده است. او در ژانویه ۲۰۲۱ به روسیه بازگشت و به اتهام نقض آزادی مشروط دستگیر شد و به چندین اتهام زندانی شد تا مجموعاً بیش از ۳۰ سال پشت میله‌های زندان باشد. بازگشت داوطلبانه او به روسیه از آلمان، جایی که در آن تحت درمان قرار گرفته بود، مورد تحسین مخالفان روسیه قرار گرفت. کرملین تلاش برای کشتن او را رد کرد و گفت هیچ مدرکی وجود ندارد که او با یک عامل اعصاب مسموم شده است.

واکنش‌ها

مرگ الکسی ناوالنی، فعال سیاسی و منتقد حکومت روسیه در زندان واکنش‌های فراوانی را برانگیخته است. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا، در حاشیه کنفرانس امنیتی مونیخ ضمن ابراز همدردی با همسر و خانواده الکسی ناوالنی، روسیه را مسئول مرگ او دانست و گفت: «توجه بیش از اندازه به یک نفر و ترس از او، تنها «ضعف و پوسیدگی» سیستم ایجاد‌شده توسط ولادیمیر پوتین را برجسته می‌کند.

کامالا هریس، معاون رئیس‌جمهوری آمریکا نیز در کنفرانس امنیتی مونیخ سخنانش را با ابراز همدردی با همسر و خانواده ناوالنی آغاز کرد و گفت: این نشانه دیگری از «وحشیگری» پوتین است. کامالا هریس دولت روسیه را مسئول مرگ ناوالنی دانست و افزود: «بعداً در این مورد حرف‌های بیشتری برای گفتن خواهیم داشت.»

جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید در مصاحبه با رادیو ملی آمریکا گفته است که اگر مرگ ناوالنی تایید شود، این رویداد یک «تراژدی وحشتناک» خواهد بود. او افزوده است که تاریخچه درازمدت و زشت حکومت روسیه در زمینه آسیب رساندن به مخالفانش، سوالات واقعی و آشکار را به میان آورده است. اولاف شولتز، صدراعظم آلمان گفته است که ناوالنی با جانش بهای شجاعت خود را پرداخت.

استیفن سژورنی، وزیر خارجه فرانسه در شبکه ایکس (توئیتر سابق) نوشته است که مرگ منتقد کرملین در زندان یادآوری واقعیت رژیم ولادیمیر پوتین است. شارل میشل، رئیس شورای اروپایی گفته است که ناوالنی آخرین فداکاری را در مبارزه برای ارزش‌های آزادی و دموکراسی انجام داد.

ملانی جولی، وزیر امور خارجه کانادا، در پستی در شبکه «ایکس» نوشت: «الکسی ناوالنی آزادی خود را به امید آینده‌ای بهتر و دموکراتیک‌تر برای مردم روسیه داد. مرگ او یادآوری دردناکی از تداوم رژیم سرکوبگر پوتین است.» ریشی سوناک، نخست‌وزیر بریتانیا، در شبکه «ایکس» نوشت: «خبر وحشتناکی است. الکسی ناوالنی به‌عنوان سرسخت‌ترین مدافع دموکراسی در روسیه، شجاعت باورنکردنی را در طول زندگی از خود نشان داد.»

ستفان سژورنی، وزیر خارجه فرانسه، در «ایکس» نوشت: «الکسی ناوالنی برای مقاومت در برابر سیستم ظلم و ستم، با جان خود هزینه داد.» ینس استولتنبرگ، دبیرکل ناتو، در بیانیه‌ای گفت که روسیه در مورد شرایط مرگ ناوالنی، «پرسش‌های جدی برای پاسخ دادن دارد». او ضمن ابراز همدردی با خانواده ناوالنی نوشت: «ما متعهد به حمایت از همه کسانی هستیم که به دموکراسی و آزادی اعتقاد دارند، همانطور که الکسی ناوالنی طی سالیان متمادی به آن پایبند ماند.»

ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین گفته است، «بدیهی» است که ناوالنی توسط ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه کشته شده است و پوتین باید به خاطر مرگ او پاسخگو باشد. زلنسکی گفت که مانند هزاران نفر دیگر که شکنجه شده‌اند، این نشان می‌دهد که چرا پوتین باید همه چیز را از دست بدهد و در قبال اعمالش پاسخگو باشد.

دیمیتری موراتوف، سردبیر روزنامه روسی و برنده جایزه صلح نوبل، روز جمعه به رویترز گفت که مرگ الکسی ناوالنی، رهبر زندانی اپوزیسیون، «قتل» بوده و معتقد است که رفتار‌های خشن منجر به مرگ وی شده است. موراتوف با ابراز تسلیت به خانواده‌اش گفت: «باور صادقانه من این است که شرایط بازداشت بود که منجر به مرگ ناوالنی شد... حکم او با قتل تکمیل شد.»

لیز تراسل، سخنگوی کمیساریای عالی حقوق بشر سازمان ملل متحد در واکنش به خبر درگذشت الکسی ناوالنی در زندان روسیه گفت: دفتر حقوق بشر سازمان ملل بار‌ها نگرانی‌های جدی را در رابطه با اتهامات واردشده به ناوالنی و بازداشت مکرر و خودسرانه او مطرح کرده بود. او در بیانیه خود تأکید کرده است که کشور‌ها وظیفه بزرگی برای محافظت از جان افراد در حبس دارند و اگر فردی در حبس جانش را از دست بدهد، فرض بر این است که دولت مسئول آن است.

گری کاسپاروف، قهرمان سابق شطرنج جهان و از چهره‌های اپوزیسیون روسیه، در واکنش به درگذشت الکسی ناوالنی گفت: «بدیهی است که پوتین برای تمام کردن کار احساس امنیت می‌کرد و به عنوان یک ترسو و قلدر، همیشه زمانی که احساس امنیت و پیروزی می‌کند، خطرناک‌ترین است. امروز روز خوبی برای توقیف ۳۰۰ میلیارد دلار دارایی روسیه و دادن آن به اوکراین است.»

پایداری سنت حذف فیزیکی مخالفان در روسیه

الهه کولایی، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسائل اوراسیای مرکزی در رابطه با مرگ الکسی ناوالنی گفت: وقتی فروپاشی اتحاد شوروی اتفاق افتاد، بسیاری از مردم در روسیه تصور می‌کردند این کشور با از میان رفتن حزب کمونیست وارد دوره جدیدی خواهد شد که ارزش‌ها و استاندارد‌های نظام‌های دموکراتیک، البته از گونه غربی حاکم خواهد شد.

ولی روند تحولات به‌ویژه از نیمه دهه ۱۹۹۰، یعنی از همان دورانی که غرب‌گرایان لیبرال در مسکو حاکم بودند، دشواری این انتقال و این گذار را به خوبی نشان داد. این دشواری از آغاز قرن بیست‌و‌یکم با به قدرت رسیدن ولادیمیر پوتین ابعاد روشن‌تر و مشخصی پیدا کرد. در واقع در تصویری ساده‌ترشده دشواری برپایی یک نظام دموکراتیک مبتنی بر موازین قانونی احترام به حقوق همه مردم با توجه به رخداد‌های دهه ۱۹۹۰ روشن شد.

گسترش ناامنی در قفقاز شمالی و بسیاری از مناطق مسلمان‌نشین روسیه نبود زمینه‌های مناسب برای برقراری نظام دموکراتیک در این کشور را مشخص‌تر کرد. این استاد دانشگاه با اشاره به جنگ در چچن و داغستان ادامه داد: برجسته‌شدن مسئله امنیت و مبارزه با تروریسم، تمرکز قدرت در روسیه را تسهیل کرد. در طول دوره‌های اول و دوم و سپس دوره‌های سوم و چهارم ریاست‌جمهوری ولادیمیر پوتین این مسیر با همین وضعیت طی شده است.

بر پایه مجموعه‌ای از عوامل داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی، اقتدارگرایی و تمرکزگرایی در روسیه، همان‌گونه که با تاریخ و سنت‌های سیاسی در این کشور سازگار است، استحکام و پایداری بیشتری پیدا کرده است. بر همین اساس رویکرد دولت در رویارویی با مخالفان سیاسی روبه‌رو سخت بوده است و موجب شده تا مسئله نابودی و از میان برداشتن مخالفان به یک رویه تکراری در طول دو دهه اخیر تبدیل شود.

مخالفان حکومت به اشکال گوناگون حذف فیزیکی می‌شوند و الکسی ناوالنی چهره برجسته از رهبران مخالف پوتین، پیش از این یک مسمومیت مشکوک را از سر گذارنده بود که با انتقال به کشور‌های غربی از آن جان سالم به در برد. اما این بار درحالی‌که برای گذراندن دوره زندان به سبب اتهاماتی که به او وارد شده بود، در زندان به سر می‌برد، جان خود را از دست داد.

با در نظر گرفتن پیشینه حذف فیزیکی مخالفان و سنت سیاسی تاریخی روسیه در این زمینه، چه دوران شوروی و چه دوران پساشوروی، به‌طور طبیعی همه ناظران حکم قطعی در این زمینه صادر می‌کنند. به‌ویژه که انتخابات ریاست‌جمهوری در روسیه در پیش رو قرار دارد. پیش از این بار‌ها مخالفان رهبری سیاسی روسیه، با شیوه‌ها و روش‌ها و الگو‌های متنوع و متفاوت از میان برداشته شده‌اند، که یکی از آخرین مرگ یوگنی پریگوژین فرمانده نیرو‌های مزدبگیر روسیه در اوکراین بود که در حادثه سقوط جت شخصی خودش در شمال مسکو از میان رفت.