دولت خودخوانده قره‌باغ روز پنج‌شنبه اعلام کرد که دیگر وجود خارجی نخواهد داشت و به‌طور رسمی به بیش از ۳۰سال حکومت خودخوانده خود پایان می‌دهد؛ آن هم یک هفته پس از حمله سریع آذربایجان که این منطقه کوهستانی را به حاکمیت آذربایجان بازگرداند.
به گزارش دنیای‌اقتصاد، «ایوان نچپورنکو» در گزارش ۲۸سپتامبر در نیویورک‌تایمز نوشت، در فرمانی که توسط سرویس خبری رسمی جمهوری آرتساخ - نام ارمنی قره‌باغ- منتشر شد، ساموئل شاخرامانیان، رهبر این منطقه گفت که تمام نهادهای دولتی در این منطقه تا پایان سال منحل خواهند شد. در این فرمان آمده است که ساکنان ارمنی قومی این قلمرو باید درباره اینکه آیا می‌خواهند تحت حاکمیت آذربایجان زندگی کنند یا آنجا را ترک کنند، تصمیم بگیرند.
این اعلامیه به معنای تسلیم رسمی قلمرو دولت خودخوانده در منطقه‌ای محوری در تقاطع منافع قدرت‌های بزرگ در قفقاز بود و به یک درگیری طولانی و خونین پایان داد که طی آن ده‌ها هزار نفر در دو جنگ تمام‌عیار که حدود یک میلیون آواره بر جا گذاشت، جان خود را از دست دادند.
مقامات آذربایجان روز پنج‌شنبه گفتند که اداره مهاجرت این کشور روند ثبت‌نام شهروندان ارمنی منطقه قره‌باغ این کشور را از طریق یک وب‌سایت ویژه آغاز خواهد کرد. دولت ارمنستان روز پنج‌شنبه اعلام کرد که ۷۶هزار نفر از «آوارگان اجباری» این کشور را ترک کرده‌اند تا به دنبال امنیت در ارمنستان باشند.
انتظار می‌رود تعداد بیشتری در روزهای آینده به راه بیفتند و این منطقه را ترک کنند. تعداد زیادی از پناه‌جویان گفتند که انتظار دارند بیشتر ارمنی‌های قومی منطقه قره‌باغ را ترک کنند. این مهاجرت برای بسیاری از ارامنه که قره‌باغ را سرزمین اجدادی و باستانی خود می‌دانند، تکان‌دهنده بود.
از روز یکشنبه، روستاها و شهرهای ارامنه نزدیک مرز قره‌باغ به اردوگاه موقت پناهندگان تبدیل شده است. درحالی‌که بسیاری از پناه‌جویان گفتند که پس از عبور از ایست بازرسی آذربایجان و ورود به بخش ارمنی احساس آرامش کردند؛ اما آن‌ها همچنین درباره آنچه در انتظارشان است، دچار آسیب روحی و سردرگمی هستند.
برخی از آن‌ها فقط چند دقیقه فرصت داشتند تا وسایل خود را جمع و جور و بسته‌بندی کنند. آن‌ها از ماشین‌های شخصی، اتوبوس‌ها، کامیون‌های ساختمانی و حتی تراکتور برای حمل هر چیزی که می‌توانستند با خود ببرند (از لحاف و لباس گرفته تا یخچال و مرغ) استفاده می‌کردند.
کاروانی طولانی از مینی‌بوس‌ها که بسیاری از آن‌ها مملو از کیسه‌های طناب‌دار در بالای خود بودند، بزرگراه‌هایی را از مرز تا پایتخت ارمنستان، ایروان، پر کردند. اما برای بسیاری از مردم، دارایی‌های مادی در درجه دوم اهمیت قرار داشت. گایان میلونیان، ۳۶ساله که روز دوشنبه از خانکندی گریخت، گفت: «اولویت ما حفظ جان خود و عزیزانمان بود. اگر زنده بمانید، می‌توانید هر چیزی بخرید.»
ارمنستان هم لزوما مقصد نهایی نبود. برخی از پناه‌جویان از ترس اینکه آذربایجان در قره‌باغ توقف نکند و به ارمنستان ورود کند گفتند که خویشاوندانی در جنوب روسیه دارند و به آنجا نقل مکان می‌کنند. آرمن باغداساریان که در دهه۱۹۹۰ در اولین جنگ قره‌باغ شرکت کرده بود و گفت که اکنون به فکر رفتن به روسیه است، افزود: «اگر چیزی برای دفاع از خود داشتیم، دفاع می‌کردیم؛ اما ما داخل یک بطری بودیم. هنوز نمی‌توانم باور کنم که شهرمان را ترک کرده‌ایم.» به گفته بازرس محلی، روز دوشنبه زمانی که انفجاری در یک انبار سوخت در نزدیکی خانکندی دست‌کم ۶۸کشته برجای گذاشت، به نوعی بر وضعیت ناامیدکننده تاکید شد. همچنین ۱۰۵نفر دیگر نیز در پی این انفجار هنوز ناپدید هستند.
این انفجار در حالی رخ داد که تعداد زیادی از مردم برای دریافت سوخت جهت کمک فرار به خود صف کشیده بودند. علت این فاجعه روز پنج‌شنبه هنوز نامشخص بود. نیروهای حافظ صلح روسیه مستقر در منطقه با استفاده از هلی‌کوپترهای نظامی بیش از ۲۰۰نفر از مجروحان شدید انفجار را به ارمنستان منتقل کردند و در آنجا به بیمارستان‌ها منتقل شدند.
به‌عنوان بخشی از این فعالیت، مرحله اول ثبت‌نام اولیه ساکنان ارمنی منطقه قره‌باغ، شامل آذربایجان می‌شود. پذیرش درخواست‌ها و فرآیند ثبت‌نام توسط اداره مهاجرت دولتی به‌صورت الکترونیکی از طریق پورتال ویژه ایجادشده برای این منظور انجام می‌شود تا حداکثر سهولت برای متقاضیان و دسترسی به اطلاعات تضمین شود.
درحالی‌که مقامات آذربایجان به بسیاری از ارمنی‌های قومی اجازه داده‌اند که قره‌باغ کوهستانی را ترک کنند، آن‌ها همچنین برخی از شخصیت‌های برجسته آن منطقه را دستگیر کرده‌اند. روز چهارشنبه، سرویس امنیتی آذربایجان، روبن واردانیان، یکی از رهبران سابق این منطقه جداشده را بازداشت کرد.
واردانیان با تاسیس یک بانک سرمایه‌گذاری پیشرو در روسیه به شهرت رسید و در چندین پروژه بزرگ تجاری و بشردوستانه مشارکت داشته است. در سال۲۰۲۲، او تابعیت روسیه را رها کرد و وزیر دولتی جمهوری آرتساخ شد. او در ماه فوریه از سمت خود استعفا کرد. سرویس امنیت دولتی آذربایجان روز پنج‌شنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد که واردانیان به تامین مالی تروریسم، شرکت در گروه‌های مسلح غیرقانونی و عبور غیرقانونی از مرزهای دولتی متهم شده است. بازداشت وی نگرانی‌هایی را در این منطقه ایجاد کرد که مقامات آذربایجان دیگر رهبران دولت جدایی‌طلب را دستگیر کنند.
خبرگزاری اسپوتنیک هم گزارش داد که نازلی باغداساریان، سخنگوی کابینه ارمنستان گفت که حدود ۸۵هزار ساکن قره‌باغ از ۲۴سپتامبر به ارمنستان رفته‌اند. باغداساریان در صفحه کاربری خود در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «تا شش صبح [دیروز جمعه]، ۸۴هزار و ۷۷۰نفر از قره‌باغ به ارمنستان رسیده‌اند.» جمهوری آذربایجان منطقه قره‌باغ را که از نظر بین‌المللی در مرزهای این کشور قرار می‌گیرد، پس از جنگ ۴۴روزه از ارمنستان باز پس گرفت.
این منطقه در درگیری دو کشور در دهه ۹۰میلادی به تصرف ارمنستان درآمده بود. قره‌باغ که بیشتر ساکنان آن ارمنی بودند، اکنون حدود دو ماه است که تحت محاصره نظامی جمهوری آذربایجان قرار دارد. طبق گزارش‌ها، کمبود مواد غذایی، مشکلاتی در تامین انرژی و قطع شدن راه‌های ارتباطی، از مشکلات جدی بیشتر ساکنان این منطقه است. تا پیش از تهاجم نظامی آذربایجان به قره‌باغ در ۲۸شهریور، نزدیک به ۱۲۰هزار ارمنی در قره‌باغ کوهستانی زندگی می‌کردند.
