داعش در نهمین سال اعلام خلافت کجا ایستاده است؟

جمیله کدیور در روزنامه اطلاعات نوشت: ۹سال از زمانی که ابومحمد العدنانی، سخنگوی دولت اسلامی عراق و شام (داعش) در ۲۹ژوئن ۲۰۱۴ (۸تیر ۱۳۹۳، اول رمضان ۱۴۳۵) در پیامی صوتی که توسط رسانه الفرقان پخش شد، با اعلام برداشتن مرز‌های بت (مرز‌های مبتنی بر توافق سایکس پیکو بین عراق و سوریه) و تحقق وعده الهی، شکل گیری خلافت و دولت اسلامی (الدولة الإسلامیة) را اعلام و ابوبکر البغدادی را به عنوان خلیفه معرفی کرد، می‌گذرد.

نقض توافقنامه سایکس-پیکو و برداشتن مرز‌های جغرافیایی مبتنی بر آن، مهمترین اقدام داعش و اولین گام معنی دار و سمبلیک در ایجاد دولت- خلافت داعش و اتحاد سرزمینی بین عراق و سوریه و تجمیع دو کشور در گفتمان سیاسی داعش بود. داعش با حذف مرز بین عراق و سوریه، عملا با یک تیر دو نشان زد. در وهله اول خود را به عنوان اولین بازیگر مهم و قدرتمند و ضد استعمار خاورمیانه معرفی کرد که پس از یک قرن به چالش کشیده شدن توافقنامه استعماری سایکس-پیکو توسط بازیگران ملی گرا و چپ منطقه، برای نخستین مرتبه اراده میلیون‌ها عربر مسلمان را تحقق بخشیده و با تسطیح مرز بین سوریه و عراق، گام نخست را برای اقدامات بعدی برداشته است؛ امری که موجب جلب توجه گسترده نسبت به داعش در عرصه جهانی و منطقه‌ای شد. ثانیاً، داعش رویکرد ایدئولوژیک خود را برای تقسیم جهان بر اساس چیزی غیر از تمکین به مرز‌های ملی موجود بین کشور‌ها و تقسیم بندی جدید کشور‌ها بر اساس کفر و ایمان و ذیل دارالکفر و دارالایمان با تعریف خاص خودش از این دو نشان داد.

ابوبکر البغدادی، اولین خلیفه داعش نیز در چنین روزی (در اول ژوییه ۲۰۱۴مصادف با ۱۰تیر ۱۳۹۳و ۳رمضان ۱۴۳۵) با انتشار پیامی با عنوان «رسالة الی المجاهدین و الامة الاسلامیه فی شهر رمضان» از مسلمانان سراسر جهان خواست به مناطق تحت کنترل داعش مهاجرت کنند و در تشکیل «دولت اسلامی» او را یاری رسانند. پس از آن نیز در خطبه نماز جمعه مسجد جامع موصل در ۴ژوییه ۲۰۱۴ (۱۳تیر ۱۳۹۳، ۶رمضان ۱۴۳۵) اولین سخنرانی عمومی خود را بیان داشت.

اعلام خلافت داعش در سال ۲۰۱۴، استفاده ماهرانه از “زمان” و بهره گیری از “فرصت مناسب” و در “مکانی مطلوب” برای تحقق خواست بسیاری از مسلمانان اهل سنت برای احیای خلافت بود که ازسوم مارس سال ۱۹۲۴ (۲۷رجب ۱۳۴۲قمری) با الغاء خلافت عثمانی کمبود آن را احساس می‌کردند.

طی این سالها، از بدو اعلام خلافت و معرفی خلیفه در ۲۹ژوئن ۲۰۱۴تا به امروز، علاوه بر “احیا”ی خلافت و “گسترش” آن در مناطق جغرافیایی مختلف، تلاش برای”بقا” از برنامه‌های اصلی داعش بوده است. از آنجا که داعش معتقد است که همه جهان جنگ علیه خلافت را آغاز کرده اند، به رغم پایان خلافت سرزمینی اش، نفس بقا با وجود دشمنان فراوان، طی این سال‌ها برای داعش نوعی پیروزی و مانور قدرت محسوب شده است.

در این ۹سال اتفاقات زیادی رخ داده و جهان تغییرات زیادی به خود دیده است. داعش هم با اینکه خلافت سرزمینی خود را در عراق و سوریه از دست داده، چندین خلیفه و سخنگو و بسیاری از چهره‌های اصلی اش در حملات مختلف ازبین رفته است، ولی با انتخاب و جایگزینی سریع نیرو‌های جدید همچنان به عنوان بازیگری قدرتمندو تهدیدی برای صلح و امنیت کشور‌های مختلف در سراسر جهان محسوب می‌شود و در بین گروه‌های سلفی -تکفیری همچنان جایگاه نخست خود را از نظر قدرت و نفوذ حفظ کرده است. داعش در سراسر قاره آفریقا (کارشناسان، آفریقا را “مرکز تروریسم جهانی” معرفی کرده اند) و در أفغانستان توسعه جدی یافته است.

داعش شعبه خراسان در افغانستان خود را رقیب اصلی طالبان می‌داند و با سلسله عملیات هر از چندگاه خود، نه فقط شیعیان را به عنوان هدف اصلی مورد حمله قرار داده است، در صدد بوده تا طالبان را نیز ناتوان از تامین امنیت در کشور معرفی کند. به جز این دو منطقه، داعش همچنان در عراق و سوریه فعال است و به عنوان گروهی شورشی و تروریستی به عملیات هر از چندگاه خود ادامه می‌دهد و از بعد از پایان خلافت سرزمینی اش با حفظ هزاران جنگنده، سالانه صد‌ها عملیات در این دو کشور داشته است. بر أساس جدیدترین گزارش ها، برآورد شده نیرو‌های طرفدار داعش در سوریه و عراق بین ۵۰۰۰تا ۷۰۰۰نفرند که نیمی از آن‌ها را جنگجویان داعش شامل می‌شوند که به جنگ چریکی و حملات نامتقارن علیه نیرو‌های دولتی و اجتماعات مردمی می‌پردازند.

داعش همچنان به استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) از جمله اینترنت و رسانه‌های اجتماعی برای گسترش تبلیغات خود ادامه می‌دهد. بر اساس گزارش ۲۰۲۳شورای امنیت سازمان ملل، چنین تلاش‌هایی «پیچیده‌تر و پربارتر» شده اند. این تولیدات رسانه‌ای با هدف کسب منابع مالی، جذب نیرو، تشویق طرفداران به اعمال تروریستی و خشونت آمیز یا مقابله با تبلیغات گروه‌های رقیب و دشمنان تنظیم شده است.

با وجود کاهش ذخایر مالی داعش، ذخایر نقدی این گروه در عراق و سوریه، حدود ۲۵تا ۵۰میلیون دلار برآورد شده است که صرف عملیات نظامی، تهیه سلاح و مهمات، جذب نیرو و سربازگیری، پرداخت به جنگجویان، تبلیغات رسانه ای، اقدام برای آزادی زندانیان دربند و هزینه خانواده‌های زندانی و کشته شدگان می‌شود. همچون دورانی که داعش در قدرت بود (و به تفصیل در این مورد در کتاب کالبدشکافی قدرت داعش شرح داده ام) در سال‌های اخیر نیز همچنان با اخاذی، غارت، آدم ربایی برای باجگیری، سرقت احشام، قاچاق نفت و مواد مخدر و …، مالیات به أقلام مختلف از جمله أقلام قاچاق، پولشویی از طریق سرمایه‌گذاری در طرح‌های تجاری مانند ساخت هتل و املاک، جمع آوری کمک از طریق شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های رایانه‌ای و … کسب درآمد خود را برای تامین هزینه هایش ادامه داده است. هر چند نسبت به گذشته درآمدش نسبت به هزینه‌ها کاهش قابل توجه داشته است.

بر أساس گزارش ۲۰۲۳شورای امنیت سازمان ملل، در نیمه دوم سال ۲۰۲۲، تهدید داعش و گروه‌های وابسته به آن برای صلح و امنیت بین المللی همچنان بالا بوده و در مناطق درگیری و اطراف آن که این گروه در آن حضور داشته، افزایش یافته است. همگرایی تهدید‌های جهانی به ویژه رابطه پیچیده و به هم پیوسته بین درگیری مسلحانه، حملات تروریستی و جنایات سازمان یافته فراملی، از جمله خطراتی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

در محیط‌های ملتهب و پر تنش با قابلیت منازعات مسلحانه یا مناطقی با دولت‌های فشل، ضعیف و ورشکسته، یا وجود نزاع‌های داخلی، داعش به استفاده از ظرفیت‌های محلی و تشدید نارضایتی‌ها و تنش‌های بین‌الاجتماعی ادامه داده است. به عنوان نمونه، سوای عملیات متعدد در سوریه و عراق و افغانستان و کشور‌های آفریقایی، در طی دوران اعتراضات ۱۴۰۱، شاهد بهره گیری وابستگان داعش از فضای ملتهب داخلی برای انجام عملیات تروریستی شاهچراغ بودیم.

با توجه به مباحث پیش گفته و اینکه هدف داعش دیده شدن در سطح گسترده است و این محقق نمی‌شود مگر با اقدامات خشونت آمیز و تروریستی در نقاط مختلف جهان؛ در میان مدت و درازمدت در شرایطی که هم محیط مستعد افراط گرایی است و هم ایدئولوژی داعش برای طیف‌هایی از مخاطبین جذابیت دارد، تهدید داعش همچنان باقی است. این تهدیدات نه فقط در ادامه عملیات گذشته و انجام حملات به اهداف نظامی و غیرنظامی محلی برای شکستن و از بین بردن اراده مخالفان برای مبارزه، حفظ و تقویت ارتباط بین اعضا و حامیان و دامن زدن به تنش‌های مذهبی و قومیتی انجام می‌شود؛ بلکه با انتقال و ایفای نقش جنگجویان تروریست خارجی به مناطق جدید به عنوان سربازان داعش، یا با انتقال تجربیات آن‌ها در میدان نبرد برای برنامه ریزی و انجام عملیات جدید، یا با درس گرفتن از تجربیات خود و دیگران در گذشته و همین طور انجام عملیات توسط جنگجویان معروف به گرگ تنها (lone wolf) که ترجیح به انجام عملیات فردی به نام داعش در مجیط‌های عمومی دارند، تلاش دارد همچنان در صدر اخبار و توجه محافل مختلف باشد. به علاوه، فرار از زندان و بازسازی نیرو‌ها تهدیدی جدی برای امنیت منطقه تلقی می‌شود.

همانطور که در بررسی سالانه فرماندهی مرکزی ایالات متحده (CENTCOM) در سال ۲۰۲۲اعلام شد، یک “ارتش داعش” به معنای واقعی کلمه در عراق و سوریه در بازداشت هستند. بر اساس آمار‌های موجود، امروزه بیش از ۱۰۰۰۰نفر شامل رهبران و جنگجویان داعش در بازداشتگاه‌های سوریه و بیش از ۲۰۰۰۰نفراز رهبران و جنگجویان داعش در بازداشتگاه‌های عراق زندانی هستند. حمله به زندان‌ها را باید در این چارچوب و در جهت آزادی زندانیان و بازیابی نیرو‌ها و شبکه سازی برای نصرف مجدد سرزمین‌های آزاد شده مورد توجه قرار داد. به باور سازمان‌های ضد تروریستی، داعش می‌تواند با بهره‌برداری از شکاف‌های امنیتی و بازسازی نیرو‌ها و قابلیت‌های رزمی خود، مناطق از دست رفته خود را مجددا تحت تصرف درآورد.

اخیراً یک فرمانده عراقی با بیان اینکه بریتانیا هدف بعدی داعش در خارج از عراق است، گفته است: داعش درصدد حمله‌ای بزرگ به یک اجتماع عمومی در انگلیس است تا وحشت را به حداکثر برساند. انجام چنین اقداماتی در کشور‌های غربی در قیاس با عملیات در سوریه و عراق و افغانستان و آفریقا و کشور‌های منطقه، هم برای داعش برد بیشتر خبری تبلیغی دارد و هم به لحاظ روانی برای نیرو‌های داعش کسب روحیه می‌کند و هم از نهاد‌های امنیتی غربی اعتبارزدایی می‌شود و هم بر هراس شهروندان این کشور‌ها می‌افزاید.

به دلیل تمام موارد فوق الذکر تهدید داعش را ۹سال بعد از اعلام خلافت و خلیفه خودخوانده اش و چندین سال بعد از آزادی سرزمین‌های تحت کنترل و پایان خلافت سرزمینی اش همچنان باید جدی گرفت.