فرارو- دینا اسفندیاری؛ مشاور ارشد در برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در گروه بین المللی بحران است. او پیش‌تر پژوهشگر برنامه امنیت بین المللی در مرکز علوم و امور بین الملل بلفر مدرسه هاروارد بود. هم چنین، او در برنامه خاورمیانه مرکز مطالعات استراتژیک و بین المللی (CSIS)، دپارتمان مطالعات جنگ در کینگز کالج لندن و در برنامه عدم اشاعه و خلع سلاح موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک (IISS) فعالیت کرده است. او دارای مدرک دکترا در دپارتمان مطالعات جنگ در کینگز کالج لندن و مدرک کارشناسی ارشد از کالج کینگ لندن و موسسه تحصیلات تکمیلی مطالعات بین المللی در ژنو است. حوزه تخصصی پژوهش‌های او در زمینه امنیت خلیج فارس و روابط خارجی و روابط بین دولت‌ها و عدم اشاعه تسلیحات کشتار جمعی در خاورمیانه است.
به گزارش فرارو به نقل از فارین افرز؛ در ژوئیه ۲۰۲۲ میلادی زمانی که تهاجم روسیه علیه اوکراین در جریان بود و مسکو با کمبود تسلیحات مواجه شد "جیک سالیوان" مشاور امنیت ملی ایالات متحده موضوع مهمی را مطرح کرد: ایران در حال ارائه یا آماده شدن برای ارسال پهپاد‌ها به روسیه بود. تهران این اتهام را رد کرد. روسیه در فاصله سپتامبر و نوامبر صد‌ها پهپاد کامیکازه شاهد -۱۳۶ ساخت ایران را خریداری کرد. سپس مسکو از این پهپاد‌ها که کوچک، ساده و به سختی قابل شناسایی هستند برای هدف قرار دادن شهر‌های اوکراین و زیرساخت‌های حیاتی استفاده کرد. پهپاد باعث تخریب نیمی از تاسیسات و توان شهر‌های اوکراین شد.
هم چنین، پهپاد‌ها به روسیه کمک کردند تا منابع اوکراین را تخلیه کند و به روس‌ها اجازه دادند منابع خود را حفظ نمایند. به نوعی فروش سلاح از سوی ایران به روسیه کاملا منطقی بود. ایران و روسیه در حال حاضر هر دو از سوی اکثر قدرت‌های بزرگ جهان تحت فشار قرار گرفته و منزوی شده اند و بنابراین به کمک نیاز دارند. با این وجود، میزان همکاری تهران و مسکو در اوکراین با توجه به گذشته تلخ رابطه این دو قدرت قابل توجه بوده است.
هیچ عشقی بین روسیه و ایران در تاریخ پرفراز و نشیب بی اعتمادی و خیانت در روابط شان وجود ندارد. دو کشور در تاریخ در چندین جنگ رویاروی یکدیگر قرار گرفته اند. روسیه سابقه مداخله در امور داخلی ایران را داشته است. حتی در مورد مسائل ژئوپولیتیکی نیز که دو کشور در سالیان اخیر در حال همکاری با یکدیگر بوده اند مکررا رقابت‌ها و اختلاف نظر‌هایی برای مثال در مورد بحران سوریه داشته اند.
روابط کنونی ایران و روسیه هنوز دقیقا گرم نیست. این رابطه بیش‌تر شبیه یک شراکت تجاری است تا یک دوستی واقعی. با این وجود، علیرغم آن که هنوز فاصله زیادی تا ایجاد اتحاد رسمی بین ایران و روسیه وجود دارد همکاری دو کشور با یکدیگر می‌تواند بسیار موثر باشد. دو کشور در تقسیم بندی جنبه‌های مختلف روابط خود مهارت پیدا کرده اند تا اطمینان حاصل کنند که می‌توانند هر زمان که مناسب است با یکدیگر شراکت داشته باشند. روابط دو کشور در حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و نظامی است. ایران و روسیه هر دو دریافته اند که طرف مقابل چیز‌های زیادی برای ارائه دارند. یک دیپلمات ایرانی که نخواست نام اش فاش شود به من گفت: "هر دو کشور مخالف تحریم و مخالف مداخله غرب در امور سایر کشور‌ها هستیم". او به من گفت: "مشارکت دو کشور امری طبیعی است".
برای قرن‌های متمادی روابط ایران و روسیه همراه با خصومت با یکدیگر بوده است. گاهی اوقات درگیری آشکار در رابطه دو کشور وجود داشته است. از زمانی که ایران و روسیه برای نخستین بار در قرن شانزدهم تا قرن هجدهم با یکدیگر رابطه دیپلماتیک برقرار کردند به طور پراکنده با یکدیگر جنگیده اند. سپس از سال ۱۸۰۴ تا ۱۸۱۳ میلادی و مجددا از سال ۱۸۲۶ تا ۱۸۲۸ میلادی دو کشور بر سر کنترل مناطق مورد مناقشه در قفقاز جنوبی با درگیری‌های قابل توجهی مواجه شده اند.
برای ایران هر دو جنگ با شکست به پایان رسید. امپراتوری ایران مجبور به امضای قرارداد‌های صلح تنبیهی شد که بخش‌های عظیمی از خاک آن کشور را به روسیه واگذار می‌کرد و تا به امروز ایرانیان از حل و فصل مناقشه پس از شکست دوم (معاهد ترکمنچای) به عنوان نوعی تحقیر ملی یاد می‌کنند. روسیه هم چنین در طول قرن نوزدهم و بیستم به طور مکرر در امور داخلی ایران مداخله کرد از جمله از طریق ممانعت از انجام اصلاحات سیاسی داخلی، تلاش برای تصرف سرزمین‌های بیش‌تر و حمایت از بخش‌هایی از نخبگان در جنگ قدرت علیه یکدیگر این امر بسیاری از ایرانیان را به طور فزاینده‌ای از آن چه روسیه را به مثابه یک همسایه قلدر در مرز‌های شمالی خود می‌دیدند همزمان دچار خشم و ترس ساخته بود.
علیرغم ادامه تهدید روسیه ایران روابط سیاسی و تجاری خود را با مسکو در اوایل دهه ۱۹۲۰ میلادی تقویت کرد. در طول جنگ سرد ایالات متحده با موفقیت تلاش کرد تا ایران را در مدار خود قرار دهد و از اتحاد جماهیر شوروی دور کند، اما انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ میلادی باعث شد ایران از غرب دور شود. ایران که خود را منزوی شده احساس می‌کرد نیاز به برقراری روابط تازه با مسکو داشت.
علیرغم تفاوت‌های ایدئولوژیک شدید دو کشور (اتحاد جماهیر شوروی آشکارا آتئیست (خداناباور) و نظام سیاسی ایران اسلامی بود) این دو کشور هر دو دشمن مشترکی به نام ایالات متحده داشتند و همین موضوع به آنان انگیزه‌ای برای همکاری می‌بخشید.
با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی روابط ایران و روسیه تعمیق یافت. در سال ۱۹۹۵ میلادی روسیه موافقت کرد که راکتور آب سبک نیروگاه هسته‌ای ایران در بوشهر را تامین کند. دو دولت هم چنین روابط نظامی خود را تقویت کردند و تا سال ۲۰۰۰ میلادی ایران سومین بازار بزرگ تسلیحات روسی بود. روسیه در سال ۲۰۰۷ میلادی وعده داد سامانه دفاع موشکی اس -۳۰۰ را به تهران بفروشد. روابط تجاری، سیاسی، مبادلات در سطح بالا و همکاری‌های امنیتی بین دو کشور به ویژه پس از الحاق کریمه توسط روسیه در سال ۲۰۱۴ میلادی در حال افزایش بودند.
با این وجود، دو کشور کماکان شرکای محتاط یکدیگر باقی ماندند. ایران باور داشت که روسیه در تحویل تجهیزات نیروگاه بوشهر و تحویل سامانه اس -۳۰۰ این کار را با تعویق انجام داده است.
ایران پس از مجموعه‌ای از سقوط هواپیما‌ها به این نتیجه رسید که تجهیزات هوافضای روسیه در قیاس با تجهیزات غربی از سطح پایین تری از کیفیت و ایمنی برخوردار هستند. حتی همکاری دو کشور در سوریه نیز پیچیده بوده است. تهران قصد داشت از مشارکت با روسیه در کارزار خود برای حفظ اسد در قدرت استفاده کند، اما باور داشت که این امر باعث تشدید مداخله روسیه در امور داخلی سوریه شده است. در هر حال ایران دارای قوای زمینی در حوزه میدانی در سوریه بود در حالی که قرار بود روسیه صرفا پوشش هوایی عملیات را برعهده گیرد. با این وجود، روسیه خود را شریکی بزرگتر و قدرتمندتر می‌دید و براساس همین رویکرد نیز عمل کرد.
مسکو حتی با امضای یک توافق آتش بس (البته که هرگز به طور کامل اجرا نشد) با واشنگتن در سال ۲۰۱۶ میلادی تهران را غافلگیر کرد. ایران و روسیه زمانی که منافع شان در یک راستا قرار گرفت به همکاری با یکدیگر ادامه دادند از جمله برای حفظ اسد در قدرت، اما آنان این کار با نگاه محتاطانه به یکدیگر انجام داده اند.
سپس روسیه به اوکراین حمله کرد و همکاری ایران و روسیه به نقطه اوج خود رسید. دو کشور در ژوئیه ۲۰۲۲ میلادی دیدار‌های متعددی در سطوح بالا از جمله بین رهبر انقلاب ایران و "ولادیمیر پوتین" رئیس جمهور روسیه در تهران داشتند. دو کشور روابط اقتصادی خود را تعمیق بخشیدند. برای مثال، طی ده ماه نخست سال ۲۰۲۲ میلادی صادرات روسیه به ایران ۲۷ درصد و واردات روسیه از ایران ده درصد افزایش یافته است. دو کشور حذف دلار از تجارت دوجانبه شان را آغاز کردند و یادداشت تفاهمی را امضا نمودند مبنی بر آن که روسیه ۴۰ میلیارد دلار در پروژه‌های گازی ایران سرمایه گذاری خواهد کرد که ۶.۵ میلیارد دلار آن پیش‌تر تا ماه نوامبر منعقد شده بود.
روابط نظامی ایران و روسیه اهمیت ویژه‌ای یافته است. علاوه بر پهپاد شاهد -۱۳۶ ایران پهپاد مهاجر -۶ خود را به روسیه ارسال کرد که یکی از برترین تجهیزات تهاجمی رزمی هوابرد آن کشور است. به گزارش رویترز ایران متعهد شده که موشک‌های بالستیک کوتاه برد از جمله فاتح -۱۱۰ و ذوالفقار را به روسیه عرضه کند هر چند که ایالات متحده اعلام کرده که هیچ گونه شواهدی در مورد چنین انتقال‌هایی در اختیار ندارد.
ایران هم چنین مهمات مورد نیاز روسیه را تامین کرده است. مستشاران نظامی ایرانی برای کمک به فرماندهان روسی به میدان نبرد اوکراین سفر کرده اند و "واشنگتن پست" گزارش داد که ایران موافقت کرده به روسیه در ساخت پهپاد کمک کند.
این همکاری یک راه یک طرفه نیست. در ماه دسامبر سفیر بریتانیا در ایالات متحده به "رویترز" گفته بود که روسیه آماده ارائه حمایت بی سابقه نظامی از ایران است. در اواخر همان ماه مقام‌های اطلاعاتی غربی گزارش دادند که روسیه در حال آماده شدن برای تامین جنگنده‌های سوخو -۳۵ به ایران است.
ایران این خرید را در ماه ژانویه تایید کرد و اشاره نمود که این جنگنده‌ها را پس از ماه مارس تحویل خواهد گرفت. هم چنین، تهران بالگرد‌ها و سامانه‌های دفاع هوایی و موشکی را از روسیه خریداری کرده بود. سطح گفتگو بین مقام‌های نظامی و اطلاعاتی ایران و روسیه از پیش نزدیک بود، اما اکنون نزدیک‌تر شده است. قرن‌ها بی اعتمادی بین دولت‌ها اکنون مانند تاریخ باستانی به نظر می‌رسد.
مشارکت جدید و فشرده‌تر ایران و روسیه هنوز محصول شرایط است. بسیار بعید به نظر می‌رسد که اگر جنگ اوکراین رخ نداده بود مسکو تمایلی برای نزدیک شدن به ایران به ویژه از نظر تسلیحاتی از خود نشان می‌داد. موضع گیری ایران نیز محصول فشار خارجی است. از آنجایی که مذاکرات برای احیای برجام با شکست مواجه شده تهران به طور فزاینده‌ای خود را تنها و منزوی شده می‌بیند. این احساس انزوا با اعتراضات اخیر در ایران نیز تشدید شده است. در هر صورت بعید به نظر می‌رسد که شرایط مشارکت دو کشور از بین برود. جنگ روسیه در اوکراین قرار است ادامه یابد و ایران هیچ نشانه‌ای از تعدیل رفتار خود نشان نمی‌دهد. در نتیجه، هیچ یک از دو کشور نمی‌توانند روی خروج از انزوای بین المللی حساب کنند.
هم چنین، دو کشور چیز‌های زیادی برای عرضه به یکدیگر دارند. برای مثال، ایران می‌تواند نحوه دور زدن تحریم‌ها را به روسیه بیاموزد. روسیه اکنون بازاری جذاب برای نیرو‌های مسلح ایران است و ایران می‌تواند معاملات تسلیحاتی با روسیه داشته باشد. هم چنین روسیه از حق رای در شورای امنیت سازمان ملل متحد برخوردار است که می‌تواند برای ایران در صورتی که بار دیگر بحران هسته‌ای ایران در آن شورا مطرح شود کمک کننده باشد.
برای ایران چرخش به سوی مسکو آسان نبوده است. تهران مدت‌ها در عرصه رویکرد "نگاه به شرق" از جمله به روسیه تردید داشت و به دنبال شکست توافق هسته‌ای افکار عمومی و چناح‌های سیاسی ایران به دو اردوگاه تقسیم شدند. برخی از ایرانیان از ایجاد روابط با روسیه حمایت کردند در حالی که برخی دیگر به مخالفت با آن ادامه دادند. با این وجود، اکنون اصولگرایان ایران که عموما خواهان بهبود روابط با مسکو هستند به دنبال انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۱ میلادی تمام نهاد‌های ایران را تحت کنترل خود در آورده اند.
این بدان معنا نیست که مشارکت ایران و روسیه روان خواهد بود. هنوز اختلافات زیادی وجود دارد که روابط دو کشور را پیچیده می‌سازد. روسیه باید روابط خود با ایران و روابط گرم اش با اسرائیل و هم چنین روابط خود را با رقبای عرب حوزه خلیج فارس تهران متوازن و متعادل سازد.
هم چنین، ایران و روسیه در زمینه‌هایی مانند بخش انرژی به رقابت ادامه خواهند داد. برای مثال، پس از تشدید تحریم‌های غرب بر روسیه مسکو نفت خود را به چین انتقال داد و فروش نفت ایران کاهش یافت. تهران مجبور شد در واکنش به این وضعیت قیمت فروش نفت خود را کاهش دهد.
با این وجود، دو کشور سابقه عملگرا (پراگماتیست) بودن در روابط خود را دارند و در جایی که می‌توانند با یکدیگر همکاری می‌کنند در حالی که زمینه‌های بروز اختلاف را نادیده می‌گیرند. دو کشور به عقب نشینی در برابر نفوذ غرب ادامه می‌دهند از خود در برابر منزوی شدن محافظت می‌کنند و تا جایی که امکان داشته باشد ائتلاف‌های جایگزین برای نظم تحت رهبری ایالات متحده را ایجاد خواهند کرد. روسیه و ایران ممکن است به یکدیگر اعتماد و حتی علاقه‌ای نداشته باشند با این وجود، دو کشور می‌دانند چگونه به روش‌هایی همکاری کنند که در سالیان آینده برای شان مفید باشد.
