فرارو- در شرایطی که تنها چند روز به سومین سال وقوع حادثه مورد شلیک قرار گرفتن هواپیمای اوکراینی باقیمانده، مناسبات میان ایران و اوکراین به بدترین وضعیت خود از ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ تا کنون رسیده است؛ یعنی از ابتدای به رسمیت شناختن اوکراین توسط جمهوری اسلامی ایران. اکنون حتی کار به جایی رسیده که مشاور زلنسکی با طرح این موضوع که ایران آشکارا تحریم‌های بین‌المللی را به سخره می‌گیرد، خواستار نابودی کارخانه‌های تولید تسلیحات ایران شده است.
به گزارش فرارو، در واقع، جریان ستیز حداکثری بر مناسبات میان تهران و کی‌یف جاری شده که شاید در تمامی سال‌های بعد از انقلاب در مناسبات ایران با یک کشور اروپایی بی‌سابقه بوده باشد. با این تفاسیر، اکنون توجه به روند و مسیر رسیدن مناسبات تهران و کی‌یف به سطح تنش‌های کنونی می‌تواند قابل توجه و دارای اهمیت باشد.
اگر چه تهران و کی‌یف طی تمامی سال‌های بعد از استقلال اوکراین از اتحاد جماهیر شوروی (۱۹۹۱)، مناسبات چندان عمیقی نداشته‌اند، اما از اولین سفر یک مقام رسمی ایرانی یعنی علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه ایران در سال ۱۹۹۲ تا فوریه ۲۰۲۲ یعنی زمان حمله روسیه به اوکراین، دو کشور مناسبات نسبتا حسنه‌ای داشته‌اند. حتی با وجود سرد شدن مناسبات دو کشور بعد از حادثه پرواز PS۷۵۲ هیچ‌گاه تنشی جدی میان دو کشور قابل مشاهده نبود.
علی‌الخصوص سطح مناسبات سیاسی میان ایران و اوکراین، در نتیجه دیدار‌های پاولو کلیمکین و محمدجواد ظریف، وزاری خارجه دو کشور در فوریه ۲۰۱۴، ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ تا حدود زیادی تقویت شده بود. حتی در ماجرای سقوط هواپیمایی اوکراینی، در پی پذیرش مسئولیت از سوی ایران، ولادیمیر زلنسکی تنها خواستار پاسخگویی، عذرخواهی رسمی و پرداخت غرامت از سوی ایران به جان باختگان شد. در واقع دولت کی‌یف هیچ‌گاه رویکرد شدیداللحنی را در قبال ایران اتخاذ نکرد.
پس از ماه‌ها گمانه‌زنی پیرامون احتمال حمله نظامی روسیه به اوکراین، در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ (۵ اسفند ۱۴۰۰) ولادیمیر پوتین، فرمان حمله به اوکراین را تحت عنوان «عملیات نظامی ویژه» صادر کرد. کشور‌های غربی همانند رویه از قبل اتخاذ شده به شدت این حمله را محکوم و به تدریج به یکی از حامیان اصلی دولت اوکراین تبدیل شدند. اما مواضع ایران، بسیار متفاوت از غربی‌ها و خوانش دولت کی‌یف بود. همین امر نخستین نطفه خصومت دولت کی‌یف با تهران را به همراه داشت.
در همان روز نخست حمله نظامی، سید ابراهیم رئیسی، در گفت‌وگوی تلفنی با ولادیمیر پوتین، همتای روس خود، تاکید کرد: «گسترش ناتو به سمت شرق تنش‌زا است. گسترش ناتو تهدیدی جدی علیه ثبات و امنیت کشور‌های مستقل در مناطق مختلف است».
همچنین، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی در توئیتی، ضمن راه‌حل ندانستن جنگ و ضرورت برقراری آتش‌بس و تمرکز بر راه حل سیاسی و دموکراتیک، «اقدامات تحریک‌آمیز ناتو با محوریت آمریکا» را عامل اصلی وقوع جنگ معرفی کرد.
در ادامه بسیاری از رسانه‌های نزدیک به قدرت در ایران نیزبه جای به کار بردن واژه جنگ یا حمله نظامی، واژه عملیات نظامی ویژه روسیه علیه اوکراین را به کار گرفتند. حتی در همان اسفند ماه لوان جاگاریان» سفیر جنجالی سابق روس‌ها در تهران، به صورت آمرانه، برای رسانه‌های ایرانی تعیین ممیزی کرد.
در این نشست جاگاریان از رسانه‌ها و خبرنگاران ایرانی خواست، که در مورد حمله نظامی روسیه به اوکراین از تعبیر "عملیات ویژه نظامی" به جای لفظ "تجاوز" استفاده کنند! وی همچنین تلویحاً به رسانه‌های ایرانی دستور داد تا به "رادیو‌های بیگانه" گوش ندهند.
مجموع این روند از همان ابتدا فرضیه همراهی تهران با مواضع مسکو در قبال اوکراین را پررنگ کرد. هر چند تهران اصرار داشت که مواضع تهران صلح‌خواهانه و بی‌طرفانه است. در واقع، در ابتدای حمله نظامی روسیه ایران تلاش کرد سیاست خود را بر سه محور اساسی قرار دهد. اول درک نگرانی‌های روسیه ناشی از نفوذ هر چه بیشتر ناتو؛ دوم معرفی ناتو به عنوان عامل وقوع جنگ و سوم دعوت طرفین به صلح و ترجیح دیپلماسی در برابر جنگ.
در ادامه مواضع ایران مبنی بر معرفی «سیاست‌های توسعه‌طلبانه ناتو» در قبال اوکراین ادامه پیدا کرد. بار‌ها مقام‌های ارشد جمهوری اسلامی ایران، غرب را عامل جنگ اوکراین معرفی کردند که همین امر خرسندی روس‌ها را نیز در پی داشت. به‌گونه‌ای که لوان جاگاریان، سفیر سابق روسیه در تهران، در می ۲۰۲۲ (اردیبهشت ۱۴۰۱) ضمن ابراز خرسندی از مواضع ایران در قبال ناتو و جنگ اوکراین، آن را رویکردی «متعادل و عینی» و قابل ستایش توصیف کرد.
حتی در مجامع بین‌المللی نیز که قطعنامه‌های ضدروسی با اکثریت آرا تصویب شد، تهران ترجیح داد با رأی ممتنع یا غیبت در رأی‌گیری، بی‌طرفی خود را در جنگ اعلام کند، اما خوانش و نگاه دولت کی‌یف و رسانه‌های غربی بسیار متفاوت از این بود که ایران را به عنوان بازیگری بی‌طرف بپذیرند.
هر چند در ماه‌های ابتدایی جنگ اوکراین، تنها موضع حمایتی تهران از مسکو مورد انتقاد دولت زلنسکی بود، اما از اوایل مهر ماه سال جاری با رمز ورود پهپاد‌های ایرانی به میدان جنگ اوکراین، موجی گسترده از تبلیغات سیاسی و رسانه‌ای به جریان افتاد تا پای ایران به میانه جنگ اوکراین کشیده شود. در اواخر تابستان امسال، مقامات و رسانه‌ها آمریکایی برای اولین بار از ارسال پهپاد‌های شاهد ۱۳۶ توسط ایران به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین سخن به میان آوردند. حتی در این مقطع، واشنگتن پست در گزارشی مدعی شد، ایران در حال آمادگی برای افزایش ارسال تسلیحات سنگین از جمله موشک‌های زمین به زمین، به مسکو است.
از اوایل مهر ماه، نخستین اتهامات دولت کی‌یف علیه ایران مطرح شد. در اواخر ماه سپتامبر بود که وزارت امورخارجه اوکراین با دستاویز قرار دادن موضوع حمایت‌های نظامی ایران از روسیه در جنگ، از کاهش سطح مناسبات با تهران خبر داد. متعاقب اظهارات وزیر خارجه اوکراین مبنی بر ارسال پهپاد از سوی ایران به روسیه، موجی بزرگ از فشار و تبلیغات رسانه‌ای ایران آغاز شد. حتی موضوع به نشست غیرعلنی شورای امنیت سازمان ملل کشیده شد. در ادامه نیز بسیاری از مسئولان کشور‌های اروپایی و آمریکا، به بهانه حمایت ایران از مسکو خواستار اعمال تحریم ایران شدند و در چند مرحله تحریم‌هایی نیز اعمال شد.
در سوی مقابل غربی‌ها، واکنش عجیب در ایران بود. در ابتدای امر وزارت خارجه ایران با قاطعیت تمام هر گونه مداخله در جنگ را تکذیب و بار‌ها از اوکراینی‌ها درخواست کرد مستندات خود را ارائه کنند. اما با گذشت زمان، تهران پذیرفت که برخی تسلیحات مانند پهپاد‌ها را به روسیه فروخته است؛ اما این مسئله به قبل از جنگ اوکراین بازمی‌گردد. سران کشور‌های روس نیز بار‌ها تلاش کردند که این اتهام را از روی ایران بر دارند.
در آن سوی ماجرا دولت اوکراین با قاطعیت تمام رویکرد شدیداللحنی را علیه ایران اتخاذ کرد. زلنسکی بار‌ها خواستار تشدید تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه ایران شد. حتی مشاور ارشد زلنسکی نیز خواستار انجام حملاتی علیه شرکت‌های ایرانی شد که به ادعای او سازنده پهپاد‌هایی هستند که برای استفاده روسیه در اوکراین ارسال می‌شود.
در ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) نیز دمیترو کولبا، وزیر امور خارجه اوکراین در اظهاراتی تاکید کرد، به ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهوری این کشور پیشنهاد قطع رسمی روابط دیپلماتیک کی‌یف و تهران را داده است. مجموع این روند نشان می‌دهد که بزرگترین تنش در مناسبات سیاست خارجی ایران با یک کشور اروپایی عینیت پیدا کرد.
با گذشت سیصد روز از حمله روسیه به اوکراین، ولودیمیر زلنسکی در ۲۱ دسامبر (۳۰ آذر) در جریان سفری ۱۰ ساعته به آمریکا، در جمع نمایندگان کنگره آمریکا، مدعی شد که ایران از روسیه در جنگ اوکراین برای هدف قرار دادن زیرساخت‌های این کشور حمایت می‌کند و از مقام‌های آمریکایی درخواست کرد که هرچه سریع‌تر با عرضه تسلیحات از کی‌یف حمایت کنند. حتی زلنسکی پا را فراتر گذاشت و گفت: «ایران صد‌ها پهپاد انتحاری را در روسیه مستقر کرده و این زیرساخت حیاتی ما را در معرض خطر قرار می‌دهد. این‌گونه بود که یک تروریست، (تروریست) دیگری را کشف کرد».
این اظهارات زلنسکی با واکنش ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه همراه بود. کنعانی علاوه بر، رد هر گونه ارسال تجهیزات نظامی، تاکید کرد: «صبر راهبردی ایران در قبال اتهامات بی اساس نامحدود نخواهد بود.»
در جدیدترین اظهارنظر نیز شاهد هستیم که میخایلو پودولیاک، مشاور ریاست جمهوری اوکراین در صفحه توییترش با تکرار ادعای غرب مبنی بر ارائه پهپاد‌های ایرانی به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین، مدعی شده که «ایران آشکارا تحریم‌های بین‌المللی را به سخره می‌گیرد.» البته این مقام اوکراینی بر اساس این ادعا خواستار نابودی کارخانه‌های تولید تسلیحات ایران نیز می‌شود.
با تامل در این موضع‌گیری‌ها به وضوح می‌توان اظهار داشت که اکنون ایران دیگر بازیگری بدون طرف در میدان بحران اوکراین نیست. حالا خواسته یا ناخواسته پای تهران به عمق بحران کشیده شده و حتی ایران را به یکی از طرف‌های اصلی میدان جنگ اوکراین تبدیل کرده‌اند. اکنون ایران درگیر بزرگترین جنگ اروپا در تمامی سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم شده است. جنگی که شاید تهران هنوز باور ندارد که با وجود عدم میل به درگیر بودن در آن، ترکش‌هایش بسیار فراتر از آن‌چه باور داشت، به ایران رسیده است.
