در تهران قدیم، قهوه‌خانه‌ها یکی از مهم‌ترین مراکز اجتماعی به حساب می‌آمد و اتفاقات و حوادث مهم روز با حضور اصناف مختلف در آن مورد بحث و گفتگو قرار می‌گرفت، اما امروز روز قهوه‌خانه‌ها تغییر چهره داده‌اند و ...
به گزارش همشهری، یادش به خیر! ... قلیان‌های کوزه‌گلی، صدای خوش جارچی که خبر از حضور مشتری جدید می‌داد، چرق و چرق استکان‌های شسته در دستان شاگرد، تبرزین‌ها و کشکول‌های آویخته بر دیوار، زغال‌های سکه ۲ قرونی دور منقل برای چپقی‌ها، یکرنگی آدم‌های تهران قدیم، هنرنمایی نقاشان قهوه‌خانه‌ای بر دیواره، پرده‌خوانی و پیچیدن صدای نقال در گوش حاضران و کلی نشانه دیگر، تصویری از قهوه‌خانه‌های دهه۲۰ نازی‌آباد را در ذهن قدیمی‌ها تداعی می‌کند، اما این تصویر امروز رنگ دیگری به خود گرفته و دیگر خبری از قهوه‌خانه‌های دیروزی نیست.
متاسفانه بسیاری از جوانان هر روز بدون کوچک‌ترین بهره‌فرهنگی و اجتماعی، ساعت‌ها وقت خود را در اینجا هدر می‌دهند. این موضوع بهانه‌ای شد تا در گزارشی به آسیب‌شناسی کثرت قهوه خانه‌ها در این نقطه از شهر تهران بپردازیم.
به گواه مستندات تاریخی در سال ۱۳۱۰ در تهران قدیم ۷۱۱ باب قهوه‌خانه با سبک و سیاق آن روز‌ها وجود داشت و قهوه‌خانه‌ها کارکرد اجتماعی و فرهنگی خاص خود را داشتند، اما امروز رنگ و بوی قهوه خانه‌ها مثل قدیم نیست؛ نه خبری از پرده‌خوان و نقال است و نه هنر اصیل نقاشی قهوه خانه‌ای که در دیوار‌های آن چشمنوازی کند.
امروز قهوه‌خانه‌ها تنها محلی برای گذران وقت هستند و تعدادشان در منطقه ۱۶ و در محدوده خیابان‌های شهید رجایی، اکبر مشهدی، نیکنام جنوبی، مدائن، بازار دوم نازی‌آباد و... رو به افزایش است و رشد قارچ‌گونه دارد.
وارد خیابان شهید رجایی که می‌شویم، حد فاصل ایستگاه معروف به پل پیچ، چهارراه چیت‌سازی تا میدان بهشت تا چشم کار می‌کند فقط قهوه خانه است. یک ـ ۲ ـ ۳ شاید تعجب آور باشد، اما در محدوده چند صد متری این خیابان، تعداد قهوه‌خانه‌ها خیلی زیاد است.
آن هم قهوه‌خانه‌هایی که دیگر نمی‌توان نام قهوه‌خانه را روی آن‌ها گذاشت و به جرئت می‌توان به آن‌ها لقب قلیان‌خانه داد. این در شرایطی است که این محله به‌گفته «مجتبی ده‌بزرگی» معتمد و فعال اجتماعی محله نازی‌آباد، در فقر فرهنگی به سر می‌برد و از حداقل امکانات مثل باشگاه‌های ورزشی محروم است، اما با تمام این اوصاف هر روز به تعداد قهوه‌خانه‌هایش افزوده می‌شود.
شاید نتیجه‌گیری در مورد داشتن یا نداشتن قهوه‌خانه‌ها برای ایرانی‌ها کمی سخت باشد و دلیل این بلاتکلیفی از طرفی جایگاه ویژه قهوه‌خانه‌ها در فرهنگ ایرانی و از طرف دیگر خارج شدن آن‌ها از حالت سنتی و قدیمی‌اش است.
سال‌ها پیش قهوه‌خانه‌ها، محلی برای انتقال میراث ادبی ایرانیان بودند و نمادی از سنت‌های کهن را به نمایش می‌گذاشتند، اما امروز در کمال ناباوری تبدیل به پاتوقی برای تجمع افراد و اقشار مختلف به ویژه خلافکاران و معتادان شده و این شرایط در منطقه ۱۶ و به‌ویژه در خیابان‌های معروف محله‌نازی‌آباد، معتمدان، شورایاران و خانواده‌ها را حسابی نگران کرده است.
طوری که ده‌بزرگی، معتمد محله نازی‌آباد در این باره می‌گوید: «اکنون یکی از معضلات منطقه ما، افزایش قهوه‌خانه‌ها و تجمع جوانان و افراد کم سن و سال در این مکان‌هاست که عواقب زیانبار اخلاقی را برای آن‌ها به دنبال دارد.»
البته سال‌های گذشته شورایاران منطقه در نامه کتبی به نیروی انتظامی خواستار برخورد با قهوه‌خانه‌ها و جلوگیری از افزایش آن‌ها شدند، اما نتیجه‌ای نداشت. «مجتبی ده‌بزرگی» در ادامه به کمبود امکانات فرهنگی اشاره می‌کند: «تنها فرهنگسرا و قطب فرهنگی منطقه ۱۶، فرهنگسرای بهمن است که به تنهایی نمی‌تواند جوابگوی نیاز‌های فرهنگی اهالی باشد. مراکز فرهنگی در منطقه ما پراکندگی جغرافیایی ندارد. از طرف دیگر این منطقه با کمبود سالن‌های ورزشی هم مواجه است و اغلب جوانان جایی برای تفریح و ورزش ندارند.»
حریم صنفی یکی از مهم‌ترین قوانین در هر شغلی است. اما در صنف قهوه‌خانه‌داران جای خالی این قانون با دیدن بیش از ۱۵-۱۶ قهوه‌خانه در محدوده کوتاهی از خیابان شهید رجایی احساس می‌شود.
با تماس تلفنی با اتحادیه قهوه‌خانه‌داران و سفره‌خانه‌های سنتی تهران از چگونگی اخذ مجوز تأسیس قهوه‌خانه مطلع شدیم. کارشناس اتحادیه مذکور توضیح می‌دهد: «گرفتن مجوز برای تأسیس یک قهوه‌خانه از رعایت قانون مساحت قهوه‌خانه شروع شده و دکوراسیون، فضا و مسائل بهداشتی را هم در برمی‌گیرد. به عنوان مثال مساحت یک قهوه‌خانه معمولی نباید زیر ۲۰ مترمربع باشد و یک قهوه‌خانه سنتی هم باید مساحتی بالای یکصد متر داشته باشد.»
او به قدمت این صنف اشاره کرده و می‌گوید: «قهوه‌خانه‌داران و صاحبان این صنف یکی از ضعیف‌ترین و حساس‌ترین اصناف هستند که با مشکلات زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند. این در حالی است که قهوه‌خانه از قدیم در فرهنگ ایرانی‌ها وجود داشته و از اهمیت خاصی نیز برخوردار بوده است. اما امروز جزء شکننده‌ترین و بی‌منزلت‌ترین مشاغل است و دید بدی نسبت به آن وجود دارد.»
باید پذیرفت که امروز قهوه‌خانه‌ها، شأن و منزلت خود را از دست داده‌اند و به مکانی برای کشیدن قلیان تبدیل شده‌اند. با در نظر گرفتن این شرایط افزایش هر روز تعداد قهوه‌خانه آن‌ها مشکلات زیادی برای جوانان به وجود می‌آورد.
البته این طور که کارشناس توضیح می‌دهد قوانین و ضوابطی هم در فعالیت قهوه‌خانه‌ها وجود دارد. بازرسان اتحادیه به صورت مداوم و نامحسوس وارد قهوه‌خانه‌ها شده و با صاحبان قهوه‌خانه‌هایی که در آن‌ها خلافکاران تجمع دارند یا به صورت پاتوق افراد خاص درآمده‌اند، برخورد می‌کنند.
اما با همه این تفاسیر، یکی از بزرگ‌ترین ضعف‌های اتحادیه قهوه‌خانه‌داران نبود حریم صنفی است. کارشناس اتحادیه قهوه‌خانه‌داران دلیل قانع‌کننده‌ای برای به افزایش قهوه خانه‌ها در خیابان‌های محله نازی‌آباد از جمله شهید رجایی ندارد.
افزایش قهوه‌خانه‌ها در خیابان‌ها و به دنبال آن تجمع افراد مختلف امکان درگیری و زد و خورد در این مکان‌ها را افزایش داده و در این میان، مسئولیت نیروی انتظامی نیز دو چندان می‌شود.
مسئولان نیروی انتظامی هم دل خوشی از تعداد بالای قهوه خانه‌ها در منطقه ۱۶ و بویژه محدوده‌ای از خیابان شهید رجایی ندارند. قهوه‌خانه یکی از آسیب‌خیزترین مکان‌هاست و امکان بروز جرم‌هایی مثل خرید و فروش مواد مخدر در آن بسیار زیاد است، به همین دلیل نیروی انتظامی حساسیت خاصی نسبت به قهوه‌خانه‌ها دارد.
ناگفته نماند اداره اماکن، نیز بر عملکرد قهوه خانه‌ها نظارت مداوم دارد و در صورت بروز مشکل، نیروی انتظامی راسا وارد عمل می‌شود. اگر درگیری صورت گیرد و مشخص شود که منشا درگیری در قهوه خانه بوده، کلانتری بلافاصله آن مکان را پلمپ می‌کند. اتفاقاً چند ماه پیش هم یکی از قهوه‌خانه‌ها به دلیل تجمع خلافکاران و ایجاد درگیری پلمب شد.
مشکل قهوه‌خانه‌های منطقه ۱۶ هنوز به قوت خود باقی است. تلاش‌های اتحادیه مربوطه و نیروی انتظامی شاید مشکلات را در کوتاه مدت حل کند، اما اصل معضل ظاهراً حل نشدنی است.
معتمد محله نازی‌آباد تغییر شغل قهوه‌خانه‌دار‌ها را پیشنهادی برای حل این معضل ریشه‌دار می‌داند: «ملزومات این شغل به اتاقی ۲۰ مترمربعی، چند میز و صندلی و بساط چای و قلیان منحصر می‌شود و بسیاری از کسانی که در حال حاضر در این محدوده قهوه خانه دارند، به دلیل نداشتن سرمایه برای راه‌اندازی شغلی دیگر وارد این صنف شده‌اند. پس مسئولان می‌توانند با دادن وام به صاحبان قهوه‌خانه‌ها به تغییر شغل آن‌ها و کم کردن معضلات اجتماعی کمک کنند.».
اما حسین عرب‌پور، یکی دیگر از اهالی نازی‌آباد، زنده کردن سنت‌های قدیم را چاره‌ای برای درمان فرهنگی معضل قهوه‌خانه‌ها می‌داند: «مسئولان می‌توانند با تصویب قوانین خاص، پاتوق‌های فرهنگی را در قهوه‌خانه‌ها ایجاد کنند و این موضوع با همکاری و تعامل وزارت ارشاد، شهرداری و اتحادیه قهوه‌خانه‌داران شدنی است.» او ادامه می‌دهد: «سنت‌های قدیم قهوه‌خانه‌ای مثل نقالی و پرده‌خوانی هنوز در قهوه خانه‌های ما قابل اجراست.»
نخستین قهوه‌خانه در ایران در دوره صفویان و در زمان سلطنت شاه طهماسب (۹۸۴ـ ۹۳۰ هجری قمری) در قزوین راه‌اندازی شد. بعد در زمان شاه عباس اول (۹۹۶ هجری قمری) در اصفهان توسعه یافت.
قهوه‌خانه در دوران شاه عباس اول آنقدر پراهمیت تلقی می‌شد که حتی شاه صفوی از مهمانان خارجی‌اش در آنجا پذیرایی می‌کرد و خود نیز هر از گاهی با لباس مبدل به برخی قهوه خانه‌های پایتخت سر می‌زد.
قهوه‌خانه‌ها در سده‌های بعد نیز به حیات خود ادامه دادند تا آنجا که در تهران عصر قاجار تعدادشان به ۴ هزار و ۳۰۰ تا ۴ هزار و ۵۰۰ باب رسید. این تعداد برای شهری که حداکثر ۲۵۰ هزار نفر جمعیت داشت، نشان از رونق و اهمیت قهوه‌خانه در جامعه آن روزگار دارد.
دکتر «سید حسین حسینی» پزشک و متخصص بیماری‌های تنفسی
۱- اگر شما هم جزو دار و دسته قلیان‌کش‌ها هستید و کشیدن قلیان با انواع و اقسام توتون‌ها برایتان عادت شده است و فکر می‌کنید روزتان بدون قلیان شب نمی‌شود، بهتر است بدانید قلیان به دلیل وجود نیکوتین مثل سیگار و حتی بیشتر از آن زمینه‌ساز اعتیاد به مواد مخدر است.
۲- آیا می‌دانید صنایع دخانیات مرغوب‌ترین نوع توتون را در اختیار کارخانه‌های سیگارسازی قرار می‌دهد، اما در ساخت توتون قلیان از تفاله‌های تنباکو که باید در زباله‌دان ریخته و معدوم شود استفاده می‌شود.
۳- آیا می‌دانید امکان ابتلا به سرطان در استفاده‌کنندگان از قلیان چندین برابر بیشتر از افرادی است که قلیان نمی‌کشند؟ چرا که به گفته کارشناسان در ساخت توتون قلیان از انواع و اقسام اسانس‌های شیمیایی با بو و مزه میوه استفاده می‌شود و این اسانس‌ها علاوه بر تحریک دستگاه تنفس، موجب حساسیت و آلرژی می‌شود.
۴- آیا می‌دانید برای مصرف قلیان باید از مکش ریوی استفاده کرد. در این نوع مکش برای جذب دود، پک‌های عمیقی زده شده و دود تا انتهایی‌ترین قسمت‌های ریه نفوذ می‌کند. معتادان به قلیان بعد از گذشت مدتی دچار بیماری‌های عفونی ریوی می‌شوند و ریه‌شان دچار آسیب جدی می‌شود.
۵- آیا می‌دانید مقدار تنباکوی مصرفی در یک وعده قلیان معادل مصرف ۲۰ تا ۵۰ نخ سیگار است و به همین دلیل با افزایش سطح نیکوتین خون، مصرف‌کننده به روش سهل‌تری که همان کشیدن سیگار است روی می‌آورد؟
نتیجه گیری: اگر می‌خواهید خود را از قید همه این بیماری‌ها رها کنید، بهتر است به جای گذراندن وقت در قهوه خانه‌ها و حرام کردن پول جیبتان به نزدیک‌ترین بوستان محله بروید و به جای دود تنباکو‌های شیمیایی، هوای پاییزی استنشاق کنید. یا اگر به فضای قهوه خانه‌های سنتی علاقه دارید بهتر است به خوردن یک چای دیشلمه و یک دیزی سنگی در محیط قهوه‌خانه بسنده کنید.
