در میان پدیده‌های اجتماعی، جابه‌جایی جمعیت یا همان «مهاجرت» از مواردی است که از شاخص‌ها و عوامل مختلف تأثیر می‌پذیرد. این پدیده در جامعه ایرانی در سال‌های گذشته فراز و فرود‌های زیادی را تجربه کرده است. در روز‌هایی که کرونا از یک‌سو، تحریم‌های اقتصادی خارجی از سوی دیگر و فشار‌های معیشتی عرصه را بر مردم کشورمان تنگ کرده، آمار‌های رسمی و غیررسمی از تغییر الگوی مهاجرت خبر می‌دهد.
به گزارش همشهری، پیمایش‌های رصدخانه ملی مهاجرت ایران (زیرنظر دانشگاه شریف) این تغییر الگو را کاهش مهاجرت تحصیلی و افزایش مهاجرت کاری و پناهجویی ایرانیان توصیف کرده است؛ پیمایش‌هایی که اگرچه بر کاهش مقطعی مهاجرت در دوران پاندمی کرونا در کشورمان همچون سایر نقاط جهان صحه می‌گذارد، اما در عین حال از افزایش تصمیم به مهاجرت و احتمال رشد نمایی آن در پساکرونا حکایت دارد.
بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران درباره نتایج جدیدترین پیمایش‌ها در این زمینه می‌گوید: «در دوران کرونا، مهاجرت‌های کاری و تحصیلی ایرانیان کمتر شده، اما در عوض مهاجرت از نوع پناهجویی افزایش یافته است.» او این را هم اضافه کرده که «مهاجرت‌هایی که به قصد پناهجویی انجام می‌شود، عمدتا از جنس غیررسمی و غیرقانونی انجام می‌شود و مقصد بیشتر افراد در این نوع مهاجرت اروپا از مسیر ترکیه است.»
صلواتی در عین این که به کاهش مهاجرت‌های کاری و تحصیلی به‌دلیل شرایط کرونا اشاره می‌کند، اما درباره کاهش نگران‌کننده فاصله میان شاخص‌های «میل به مهاجرت» و «تصمیم به مهاجرت» هشدار می‌دهد و می‌گوید: «درحالی‌که در کشور میان میل به مهاجرت و تصمیم به مهاجرت در میان اقشار مختلف اجتماعی همچنان فاصله وجود دارد، اما پیمایش‌های اخیر رصدخانه مهاجرت حاکی از آن است که میل به مهاجرت در کشور به‌خصوص در دو سال اخیر به‌شکل نگران‌کننده‌ای در حال افزایش است و تراز شاخص تصمیم به مهاجرت با سرعت در حال نزدیک شدن به میل به مهاجرت است و این خبر خوشایندی برای دولت آینده نیست.
نزدیک شدن این دو شاخص به‌معنای کاهش امید و مشارکت اقتصادی و اجتماعی در داخل و احتمالاً امید به شرایط بهتر زندگی در خارج است. این جمع‌بندی در گزارش سالنامه مهاجرتی ایران در سال ۱۴۰۰ که مبین شاخص‌های مختلف مهاجرتی در کشور است به‌زودی منتشر خواهد شد.»
او این کاهش نگران‌کننده فاصله میان شاخص‌های «میل به مهاجرت» و «تصمیم به مهاجرت» را ناشی از چالش افزایش نیرو‌های رانشی داخلی و نیرو‌های کششی خارجی دانسته و ادامه می‌دهد: «درحالی‌که به دلایل مختلف اقتصادی و اجتماعی شرایط داخل کشور جذابیت خود را برای حفظ و نگهداشت جوانان از دست می‌دهد و همزمان در برابر آن کشور‌های همسایه و منطقه و جهان در حال ارائه مشوق‌های مختلف تحصیلی، کاری و سرمایه‌گذاری، ورزشی و هنری بسیار جذاب برای جذب سرمایه‌های انسانی و مالی هستند، باید پرسید که آیا سیاست و برنامه مشخصی برای کاهش نیرو‌های دافعه و افزایش نیرو‌های جاذبه داخلی در برابر نیرو‌های قدرتمند کششی خارج از کشور درنظر گرفته شده است؟»
صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت ایران درباره وضعیت مهاجرت تحصیلی ایرانیان در دوران پاندمی کرونا می‌گوید: «در زمینه مهاجرت‌های تحصیلی، چون فعالیت بیشتر دانشگاه‌ها در دوره پاندمی کرونا آنلاین بوده؛ بنابراین رشد این نوع مهاجرت نه‌تن‌ها متوقف شده، بلکه منفی هم شده است و در زمینه صدور ویزای تحصیلی از سوی کشور‌ها شاهد افت شدیدی بوده‌ایم.»
وی درباره وضعیت مهاجرت‌های تحصیلی ایرانیان پس از ۲۰۱۸ نیز می‌گوید: «علاوه بر موضوع شیوع بیماری کرونا، طی ۳ سال گذشته تاکنون به لحاظ سیاست‌های رئیس‌جمهوری سابق آمریکا، افزایش نرخ ارز و ناممکن بودن استفاده از بورسیه برای تمامی دانشجویان شاهد هستیم که نرخ رشد مهاجرت تحصیلی به کشور‌های خارجی متوقف یا در موارد بسیاری کاهش شدیدی پیدا کرده است.»
اظهارات مدیر رصدخانه مهاجرت ایران درباره کاهش مهاجرت‌های تحصیلی در سه سال اخیر را اگر در کنار تحلیل آمار‌های نخستین سالنامه مهاجرتی ایران که در سال ۱۳۹۹ منتشر شده است بگذاریم، می‌توانیم پیش‌بینی کنیم که در دوران پساکرونا شاهد یک موج مهاجرت تحصیلی از سوی ایرانیان باشیم.
برای بررسی نتایج پیمایش‌های نرخ مهاجرت تحصیلی در سال‌های اخیر با حسن قدسی‌پور، معاون نظارت و ارزیابی ستاد علم و فناوری دبیرخانه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و استاد دانشگاه امیرکبیر نیز گفتگو کردیم. او در این‌باره گفت: «وضع آمارگیری کشور چندان به‌روز و پویا نیست؛ بر همین اساس صحبت دقیق در این‌باره دشوار است، اما از روی برخی نشانه‌ها می‌توانیم بگوییم مهاجرت تحصیلی طی دو سال اخیر به‌شدت کاهش پیدا کرده است.
من قبل از پاندمی کرونا حداقل هفته‌ای یک درخواست از سوی دانشجویانم برای نوشتن توصیه‌نامه داشتم، اما از زمانی که کرونا شروع شده است، حتی یک درخواست هم از سوی دانشجویان نداشته‌ام؛ بنابراین هر چند که آمار دقیقی وجود ندارد، اما مشاهدات نشان می‌دهد که کرونا در کنار این که زندگی و همه‌چیز را قفل کرده، مهاجرت را هم قفل کرده است.»
همه کاهش نرخ مهاجرت تحصیلی را هم نمی‌توان به‌حساب دوره یکی، دو ساله پاندمی کرونا گذاشت؛ چون هر چند در دهه نخست قرن بیستم شاهد تب مهاجرت تحصیلی از سوی دانشجویان ایرانی بودیم، اما براساس مستندات نخستین سالنامه مهاجرتی ایران، سهم مهاجرت تحصیلی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روند کاهشی به‌خود گرفته و از سهم حدود ۳/۱ درصد به حدود ۹/۰ درصد در بازار جهانی رسیده است.
در بازه ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۲ میلادی رتبه ایران در جهان از رتبه ۲۹ به ۱۲ رسیده است. با این حال رتبه ایران در بازه ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷ روندی کاهشی داشته؛ به‌طوری‌که در سال ۲۰۱۷ میلادی، رتبه کشورمان به جایگاه بیستم تنزل پیدا کرده است.
اما مسئولان مطلع معتقدند حتی قبل از کرونا نیز مهاجرت تحصیلی دیگر رونق دوران اوج خود را نداشته و میل مهاجرت کاری فارغ‌التحصیلان افزایش پیدا کرده بود. آمار‌های سالنامه مهاجرتی ایرانیان نیز نشان می‌دهد که اقامت‌های تحصیلی ایرانیان فقط در اروپا در دوره ۲۰۱۸-۲۰۱۰ دوبرابر و اقامت‌های کاری و پناهجویی سه‌برابر شده است.
حسن قدسی‌پور، معاون نظارت و ارزیابی ستاد علم و فناوری درباره برجسته شدن مهاجرت‌های کاری توضیح داد: «در برآورد‌های جسته‌وگریخته‌ای که درباره مهاجرت تحصیلکرده‌ها به ما می‌رسد، میل به مهاجرت در میان فارغ‌التحصیلان بیشتر شده است؛ چون آن‌ها در داخل به‌دنبال کار متناسب با تخصص خود می‌گردند، اما موفق نمی‌شوند جایگاهی که می‌خواهند را پیدا کنند؛ بنابراین مهاجرت را بیشتر در نخبگان غیردانشجو داشته‌ایم که مشغول به‌کار یا جویای کار بوده‌اند.»
البته مهاجرت کاری نیز به واسطه پاندمی کرونا با موانع متعددی روبه‌رو شده است. مدیر رصدخانه مهاجرت ایران در این‌باره گفت: «در بحث مهاجرت کاری تحت‌تأثیر بازگشایی مرزها، فعالیت سفارتخانه‌ها و صدور ویزا هستیم که مهاجران در این زمینه‌ها با اختلال و کندی در دوران کرونا مواجه شده‌اند.»
صلواتی پیش‌بینی می‌کند که «اگر به دوره قبل از کرونا برگردیم، چون تقاضا‌ها و درخواست‌های ویزای تجمیع‌شده داریم، مواجه شدن با رشد نمایی مهاجرت چه در حوزه مهاجرت تحصیلی و چه کاری، پدیده غیرمنتظره‌ای نخواهد بود.» البته او تأکید دارد که «پدیده رشد نمایی مهاجرت در پساکرونا، خاص ایران نیست، چون در کل دنیا شاهد وقفه در پروسه مهاجرت متقاضیان اتفاق افتاده؛ بنابراین ممکن است رشد نمایی مهاجرت در پساکرونا برای کل دنیا اتفاق بیفتد. همانگونه که درباره افزایش نرخ قیمت نفت پس از کرونا پیش‌بینی شده است که، چون تقاضا برای خرید نفت در دنیا زیاد می‌شود شاید شاهد رشد انفجاری قیمت نفت باشیم.»
