متحد استراتژیک یا شریک استراتژیک، متحد راهبردی یا شریک و... در مورد رابطه ۵۰۰ ساله تهران - مسکو این مفاهیم به سرعت ردیف می‌شود؛ مفاهیمی در روابط بین‌الملل که هرکدام تعاریف و ویژگی‌های خاص یک رابطه را تعیین می‌کنند.
روزنامه شرق نوشت: دو کشور همسایه فرازوفرود در ارتباطشان را کم تجربه نکرده‌اند، اما دست‌کم در همین ۱۰ سال گذشته می‌توان دگرگونی رابطه دو کشور را به خوبی دید. افزایش تعداد ملاقات سران دو کشور و وزرای خارجه و معاونانش را می‌توان یکی از پارامتر‌های تعیین‌کننده تلقی کرد و فراتر از آن مشارکت سه‌ساله ایران و روسیه به همراه ترکیه در حل مسئله سوریه را می‌توان یک نماد مهم از افزایش رابطه دو کشور دانست. اما با همه این همکاری‌ها، از آنجا که رابطه دو کشور بر برخی بدگمانی‌های باقی‌مانده از سال‌های جنگ جهانی استوار است، برخی جملات و مفاهیم می‌تواند موجب تشکیک در سطح یک رابطه شود، اگرچه این اتفاق نه در اتاق‌های مذاکره رخ می‌دهد و نه در اتاق رهبران دو کشور که تعیین‌کننده سطوح رابطه هستند؛ بلکه فضای عمومی و افکار عمومی است که عمدتا با یک جمله ملتهب می‌شود و با یک جمله منبسط.
اختلاف‌نظر بر سر تل‌آویو
ماجرا چه بود؟ پنجم بهمن، سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، در مصاحبه با سی‌ان‌ان گفته بود که «روسیه و ایران متحد نیستند؛ فقط با هم در سوریه همکاری دارند». معاون وزیر خارجه روسیه ضمن اشاره به اینکه کشورش را نمی‌توان متحد ایران در سوریه نامید، بر تعهد کامل روسیه به امنیت اسرائیل تأکید و اضافه کرد که تهران نیز خود به خوبی از این امر آگاه است. این اظهارات زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند که در یک ماه گذشته اسرائیل مدعی حمله به برخی پایگاه‌های ایران در سوریه شده بود. تل آویو مدعی شده بود که حمله به پایگاه‌های سپاه قدس در سوریه را آغاز کرده است. ایران و روسیه در تلاش هستند تا آرامش را به سوریه بازگردانند، اما این راهبرد را با یک نقطه اختلاف جدی پیش می‌برند؛ «اسرائیل». ایران به دنبال محدودکردن نقش تل آویو و پیشگیری از عملیات تخریبی این رژیم در سوریه و منطقه است، اما روسیه رابطه خود را با عنوان دوستی با اسرائیل ادامه می‌دهد و حتی تحکیم می‌کند. ازهمین‌رو سرگئی ریابکوف، معاون وزیر خارجه روسیه، در مورد اتحاد کشورش با ایران در سوریه می‌گوید: «چنین کلماتی را در توصیف شرایطی که با ایران هستیم، استفاده نمی‌کنم». روسیه «در هیچ شرایطی نمی‌تواند اهمیت تدابیری را نادیده بگیرد که کشوری مانند اسرائیل برای تأمین امنیت خود اتخاذ می‌کند». «روسیه به تضمین امنیت قوی برای اسرائیل کاملا متعهد است و با اقدامات ایران علیه اسرائیل موافق نیست».
مخاطبان ناراضی
این سخنان در افکار عمومی ایران، نارضایتی‌هایی ایجاد کرد؛ مخاطبانی که نه در فحوای کلام ریابکوف دنبال دلیل بودند و نه در آنچه در صحنه عملیاتی سوریه می‌گذرد. مخاطبان ناراضی از سرنوشت برجام، مخاطبان ناراضی از آنچه به شکل گردونه در سیاست خارجی ایران می‌چرخد و گویی دوباره آن‌ها را به نقطه صفر بازمی‌گرداند، این سخن ریابکوف را نیز مصداقی برای ناموفق‌بودن رابطه تهران- مسکو تلقی کردند. همین‌ها موجب شد که تعدد ملاقات‌های وزرای خارجه ایران و روسیه؛ چه بر سر برجام، چه منطقه و سوریه و روابط دوجانبه نادیده گرفته شود و ملاقات‌ها در سطح سران دو کشور نیز همین‌طور. اگرچه باید به افکار عمومی اندکی حق داد که وقتی سیاست خارجی در این سطح به موضوع روزمره و کف خیابانی تبدیل می‌شود، قضاوت‌های این‌گونه نیز عجیب نیست.
برداشت حقوقی یا عرفی
بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه ایران، روز دوشنبه در پاسخ به سؤالی در همین زمینه این‌گونه توضیح داد: «من تصور دارم که نباید خیلی با واژگان سیاسی کلنجار رفت. واژگان سیاسی، از جمله این لغات معانی خاص خود را در کاربرد‌های مشخصی دارند. اگر به واژه متحد از نگاه حقوقی توجه کنیم از این واژه یک برداشت می‌شود و اگر به صورت عرفی نگاه کنیم یک برداشت دیگر و شاید منظور طرف روسی از واژه متحد در این مصاحبه برداشت حقوقی بوده است و بر اساس این برداشت، تنها کشوری که امروز متحد روسیه تلقی می‌شود کشور بلاروس است و ما با این مفهوم دارای توافق‌نامه‌های سیاسی و امنیتی درازمدت با روسیه نیستیم». سخنگوی وزارت امور خارجه با بیان اینکه برداشت ما از واژه متحد بیشتر برداشت عرفی است، گفت: «ایران و روسیه در قالب دو کشور همکار و همسایه و دو شریک مهم همکاری‌های خوبی در مورد مسائل دوجانبه و همکاری‌های منطقه‌ای و همچنین موضوع مبارزه با تروریسم در سوریه داشته‌اند و این همکاری و همیاری را در اهداف مشخصی ادامه می‌دهند».
ما شریک استراتژیک هستیم
سفیر روسیه در ایران نیز روز گذشته گفت‌وگویی با تسنیم داشته و در آن مصاحبه دراینباره توضیح می‌دهد. «مفهوم کلمه متحد با مفهوم کلمه شریک تفاوت دارد. به نظر ما از لحاظ حقوقی، متحد به معنای متحد نظامی است؛ مثلا روسیه طبق قراردادی که در سال ۱۹۹۲ در تاشکند ازبکستان به امضا رسیده با پنج کشور مشترک‌المنافع شامل بلاروس، ارمنستان، قزاقستان، تاجیکستان و قرقیزستان متحد نظامی است. یا به‌طور مثال اعضای پیمان ناتو هم متحد نظامی هستند؛ بنابراین از لحاظ حقوقی، چون بین ایران و روسیه قراردادی [نظامی]وجود ندارد، ما متحد نیستیم. درعین‌حال ما شریک استراتژیک هستیم؛ ازجمله درخصوص مبارزه با دشمن مشترکمان که تروریسم، داعش، جبهه النصره که الان تغییر نام داده است به هیئت تحریرالشام. ما از این نوع همکاری با جمهوری اسلامی ایران در سوریه، البته نه‌فقط در سوریه، بی‌نهایت راضی هستیم و این نوع همکاری را هم در چارچوب همکاری‌های دوجانبه و هم به‌صورت سه‌جانبه در فرمت روند آستانه و در همکاری با دوستان ترکمان، ادامه خواهیم داد. مخالفان ما تلاش می‌کنند که در روابط ایران و روسیه شکاف ایجاد کنند و آن‌ها [در این زمینه]موفق نخواهند بود».
او همچنین این را می‌گوید که «ما خیلی تعجب کردیم که این مصاحبه آقای ریابکوف با سی‌ان‌ان به چنین هیاهو‌هایی منجر شد؛ چون هیچ تغییری در روابط استراتژیک بین ایران و روسیه اتفاق نیفتاده است». سفیر روسیه در ایران در پاسخ به این سؤال که «اظهارات آقای ریابکوف در نفی و رد همکاری با ایران نبود؟» نیز پاسخ داد «به‌هیچ‌وجه. حرف‌های ایشان را تحریف کردند و این کار را به‌صورت هدفمند انجام دادند. کسانی که این کار را می‌کنند، مخالفان ایران و روسیه در غرب هستند و آن‌ها نمی‌خواهند همکاری نزدیک و تنگاتنگی بین تهران و مسکو ادامه پیدا کند». یک سال پیش ولادیمیر پوتین اظهارنظری داشت که نشان‌دهنده سطح رابطه دو کشور بود. او گفته بود «ایران متحد استراتژیک روسیه است در‌حالی‌که اسرائیل تنها دوست ماست». او قبلا هم این رابطه را «راهبردی» توصیف کرده بود. علی‌اکبر ولایتی، مشاور بین‌الملل مقام معظم رهبری نیز دراینباره به نقل از رهبری گفته بود: «مقام معظم رهبری به رابطه ایران و روسیه به عنوان رابطه‌ای راهبردی از دیرباز نگاه می‌کنند و سیاست ایران تحت اشراف رهبری دنبال می‌شود. آقای پوتین هم این اعتقاد را دارد. خود آقای پوتین طبق آماری که داشتند، گفتند که در چهارماهه اول سال ۲۰۱۸، میزان تبادلات تجاری بین دو کشور ۳۶ درصد افزایش داشته است».
همه به دنبال متحد
رابطه تهران- مسکو هرچه که باشد، از سطوح پیشین در همه این ۵۰۰ ساله افزایش یافته و این را باید دستاورد دستگاه دیپلماسی دانست. در دنیای آشوب‌زده فعلی هرکسی به دنبال جذب متحد برای خود است، ایران و روسیه نیز از این قاعده مستثنا نیستند؛ تنها هرکسی که دراینباره برنامه دقیق‌تری داشته باشد، موفق‌تر است.
