مجموعه جهانی تخت جمشید که بنایی سنگی و منحصر به فرد و باستانی در استان فارس است، بنا به دیدگاه کارشناسان از اثرهای زیانبخش باران اسیدی به معنای علمی کلمه، مصون نمانده است.
در برخی از موارد آلاینده های طبیعی دلیل فرسایش این مجموعه هستند که جلوگیری از آنها بسیار دشوار است. یکی از این آلاینده های طبیعی وجود باران های اسیدی است که به مرور باعث فرسایش وتخریب مجموعه جهانی تخت جمشید می شود.
در تعریف علمی باران های اسیدی، بخارهای حاوی اسیدی هستند که عمدتا از کارخانه ها و دیگر منابعی که ایجاد بخار می کنند، به هوا می روند و پراکنده می شوند و بعدها با جریان باد، گرد و خاک، باران و یا قطرات شبنم، فرود می آیند.
تخریب باران اسیدی که در واقع نشستن رطوبت هوا بر زمین و تاسیسات است، خزنده و آرام است و در کوتاه مدت آثار آن را نمی بینیم بلکه آثار این تخریب زمانی مشخص می شود که به شکل وسیع شاهد یک آسیب جدی باشیم.
آثار باستانی هر کشور دارای ارزش و اهمیت فراوانی است و پیشینه تاریخی آن کشور محسوب می شود. آثار باستانی را یک میراث همگانی می دانند زیرا دیگر مردمان با دیدن آن آثار به تمدن چند هزار ساله پی می برند که این مهم همگان را بر آن می دارد که در حفظ، حراست و نگهداری از این آثار تاریخی همت کنند.
استان فارس در زمینه بهره مندی از آثار باستانی بسیار غنی است به طوری که بیش از سه هزار اثر ثبت شده در فهرست آثار کشورمان و چهار اثر ثبت شده در فهرست جهانی(یونسکو) دارد که لزوم حفظ و نگهداری از این آثار تاریخی رسالت مهم بر دوش مردمان این خطه است.
مجموعه جهانی تخت جمشید یکی از شاخص ترین آثار در دنیا و کشور است که حفظ و حراست از این میراث جهانی از دغدغه های اصلی دوستداران میراث فرهنگی در جهان است.
به همین وجود حساسیت ها در زمینه حفظ و حراست مناسب از این مجموعه جهانی در داخل کشور ساز و کار حفاظت از تخت جمشید اندیشیده شده و پایگاه میراث جهانی تخت جمشید برنامه هایی را در این زمینه با حظور حفاظت گران داخلی و خارجی به طور سالانه در این مجموعه اجرا می کند.
مجموعه جهانی تخت جمشید یکی از پر بازدیدکننده ترین سایت های تاریخی و گردشگری است به طوری که هر ساله در ایام مختلف سال میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیاری است .
** تخت جمشید، در معرض خطر باران های اسیدی
عضو هیات علمی گروه شیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت گفت: گازهایی هستند که قابلیت ترکیب با آب را دارند و در صورت ترکیب، اسید تولید می کنند و به دلیل حامل اسید بودن در صورت تماس با اشیا ماهیت باران های اسیدی را به خود می گیرند و بخار کارخانه های موجود درنزدیکی مجموعه تخت جمشید از این نوع گازها هستند.
احد زارع در مصاحبه با ایرنا افزود: منطقه تخت جمشید و عوامل بروز باران های اسیدی در این مجموعه از چند بعد از جمله کشاورزی بودن شهرستان مرودشت، وجود خودروها و آلاینده های شهری و سوخت فسیلی و وجود کارخانه های صنعتی همچون پتروشیمی قابل بررسی هستند و همه این عوامل بر روی میراث جهانی تخت جمشید تاثیرگذاراست.
وی بیان کرد: متاسفانه میزان واقعی آلودگی آلاینده های کارخانه ها در کشور ما بر اساس واقعیت اعلام نمی شود و ما در بخش های زیست محیطی و نگهداری از آثار تاریخی و فرهنگی با استانداردهای جهانی فاصله داریم.
معاون آموزشی دانشگاه آزاد واحد مرودشت اضافه کرد: فرهنگ کشورهای دیگر در نگهداری از میراث فرهنگی و آثار تاریخی با کشور ما بسیار متفاوت است و آنها قوانین خاصی در بخش های محیط زیستی و حفاظت از میراث فرهنگی دارند و همه افراد خودرا در برابر آنها مسوول می دانند و برای اجرایی کردن دقیق آنها تلاش می کنند.
** اسیدی بودن فقط تقصیر باران نیست
وی ادامه داد: بحث اسیدی بودن فقط به باران اختصاص ندارد و باید توجه داشت که درشهرستان مرودشت رطوبت هوا بسیار بالاست و این گازها اگر به سنگ ها برخورد کند و با شبنم صبحگاهی آمیخته شود، اسید تولید می شود و نیازی به باران نیست و قطرات شبنم و رطوبت هوا هنگامی که درمنافذ سنگ ها نفوذ پیدا می کند موجب سایش تدریجی می شود و سنگ ها را از بین می برد.
زارع بیان کرد: سنگ های تخت جمشید دارای کربنات کلیسم بسیار زیاد است و این نوع سنگ ها به راحتی در برابر اسید و آب آسیب پذیر است .
وی افزود: باران های اسیدی در میراث جهانی تخت جمشید بسیار تاثیرگذار است و متخصصان به این مساله اذعان دارند و رد کردن این تاثیرات از سوی برخی افراد جای شگفتی دارد.
این استاد دانشگاه بیان داشت: بدون تردید فرآیند فرسایش میراث جهانی تخت جمشید بر اساس شرایط کنونی، 20 برابر سال های گذشته است و به همین سبب باید هرچه زودتر در این زمینه چاره اندیشی شود.
** نظارت بر آلاینده ها، راهکار اولیه
وی اظهارکرد: باید مطالعات جامع و کاملی از جنبه های مختلف برای جلوگیری از تخریب و فرسایش میراث جهانی تخت جمشید انجام شود اما راهکار اولیه حفاظت از مجموعه تخت جمشید، نظارت و مدیریت درست بر روی آلاینده های نزدیک به این مجموعه است که متاسفانه تاکنون به این مساله توجه نشده است.
زارع اضافه کرد: باید برای کارخانه های نزدیک به مجموعه تخت جمشید راهکارهایی مناسب در نظر گرفته شود و جهت بادها را با ایجاد یک سری حفاظ از سمت مجموعه تخت جمشید به جهت های دیگر تغییر داد.
وی بیان کرد: این که مجموعه تخت جمشید با سقف شیشه ای پوشانده شود ، راه صحیح محافظت نیست زیرا ایجاد سایبان دربرخی قسمت های این مجموعه باعث ایجاد گل سنگ و خزه و در برخی قسمت های دیگر به دلیل تابش آفتاب انبساط و انقباض ایجاد می شود که این عمل خود فرسایش بیشتری در پی دارد.
زارع ادامه داد: برای دست یابی به راه حل مناسب در این زمینه نیازمند تیم کارشناسی متشکل از باستان شناسی، زمین شناسی و شیمی است تا مسائل و تاثیرگذاری ها را در ابعاد مختلف در این مجموعه به درستی بررسی و راهکار مناسب ارائه کنند.
** منشا این گونه باران ها در تخت جمشید طبیعی نیست
رییس گروه زمین شناسی دانشگاه شیراز نیز گفت: منشا این گونه باران ها در تخت جمشید طبیعی نیست و طبق مطالعات و پژوهش های انجام شده می توان گفت این باران های اسیدی به سبب وجود کارخانه های پتروشیمی و صنعتی و کودهای شیمیایی دردشت نزدیک مجموعه تخت جمشید ، شکل می گیرد.
عزت الله رییسی افزود: باران های اسیدی، بخارهای حاوی اسیدی هستند که از کارخانه های صنعتی نزدیک به مجموعه تخت جمشید به ویژه کارخانه پتروشیمی متصاعد ودرهواپراکنده می شوند.
وی بیان کرد: این بخارها با جریان باد یا بارندگی به سمت تخت جمشید حرکت می کنند و یا به صورت قطرات شبنم صبحگاهی بر روی تخت جمشید اثر می گذارند.
این استاد دانشگاه شیرازاظهارکرد:جنس سنگ های تخت جمشید آهک است و اسید بر روی سنگ آهک تاثیر فراوان دارد و می تواند بر روی نقوش اثر بگذارد.
وی اضافه کرد: سنگ آهک تشکیل شده از کربنات کلسیم است که در صورت تماس با اسید، در آن حل می شود بنابراین وقتی باران های اسیدی بر روی نقوش تخت جمشید بنشیند و حاوی اسید باشد می تواند به مرور زمان نقش ها را در خود حل کند و زیبایی و اصالت اولیه اثر را از بین ببرد.
رییسی ادامه داد: وجود پدیده باران های اسیدی به لحاظ علمی اثبات شده است و اثرات آنها نیز درکوتاه مدت نمایان نمی شود بلکه اثرگذاری این پدیده در طولانی مدت آشکار می شود که بسیار مخرب است.
** نبود پژوهش علمی درباره مجموعه جهانی تخت جشمید
این استاد زمین شناسی دانشگاه شیراز ادامه داد: تاکنون پژوهش علمی بر روی میزان اسیدی بودن بخارها، باران های اسیدی و تاثیرگذاری آنها در تخت جمشید صورت نگرفته است و ضروری است که در گام نخست مطلعاتی گسترده و جامع در این زمینه انجام شود.
رییسی بیان کرد: میزان عمر و استفاده مفید از یک سد حداکثر 100 سال است اما تخت جمشید اثری متعلق به تمام مردم جهان است و تا زمانی که ایرانی وجود دارد این اثر عظیم ماندگار و با ارزش پابرجاست.
این کارشناس زمین شناسی گفت: میراث جهانی تخت جمشید جدا از میراث فرهنگی و هویت ملی، منشا اقتصادی و پروژه ای درآمدزا و پر سود برای کشور و استان فارس است و بسیاری از افراد در سراسر جهان مشتاق دین این یادمان تاریخی هستند.
وی اظهارکرد: با توجه به اهمیت تخت جمشید، محافظت از این اثرجهانی امری بسیار مهم و ضروری و نیازمند توجه بیش از پیش مسوولان کشور و استان فارس است.
** پایش کارخانه های اسید ساز
رییسی ، تنها رهیافت ممکن برای در امان ماندن مجموعه جهانی تخت جمشید از زیان های ناشی از باران های اسیدی و جلوگیری از تخریب این یادمان تاریخی ، حفاظت اصولی و صحیح این مجموعه و پایش و کنترل کارخانه های اطراف آن دانست.
وی با بیان این که کارخانه های اطراف مجموعه تخت جمشید باید با تفکر حفظ و پاسداشت هویت ملی برای نگهداری این مجموعه همت کنند، اظهار کرد: باید در چارچوب برنامه ای مدون، مواد اسیدی و عوامل تاثیرگذار را از بخارهای کارخانه های اطراف مجموعه تخت جمشید جدا و آنها را مهارکرد و این کار به لحاظ فنی امکان پذیر است.
این کارشناس زمین شناسی ادامه داد:مجموعه تخت جمشید متعلق به همه افراد و رسیدگی به آن ، مساله ای ملی و جهانی است از این رو افراد در بخش های مختلف به ویژه رسانه ها وعوامل تاثیرگذار درافکارعمومی باید با حساس کردن مسوولان نسبت به این موضوع به عنوان یک مطالبه عمومی، بی درنگ تر برای بهبود این وضعیت اقدام کنند.
** بحرانی فراتر از باران اسیدی
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید هم گفت: باران های اسیدی به باران هایی گفته می شود که به دلیل آلودگی هوا و ترکیب با عوامل شیمیایی و مواد اسیدی موجود در هوا، ایجاد می شود و عوامل شیمیایی ناشی از پالایشگاه و پتروشیمی موجود در این منطقه ، مهم ترین عوامل اصلی ایجاد باران های اسیدی در مجموعه جهانی تخت جمشید هستند.
مسعود رضایی منفرد افزود: موضوع باران های اسیدی به دلیل آلودگی های پتروشیمی برای مجموعه تخت جمشید ایجاد شد و این واحد صنعتی یکی از عوامل مهم آلودگی در منطقه مرودشت است و خطرات جبران ناپذیری برای مردم این منطقه هم دارد.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید با اشاره به تاثیرات شدید باران های اسیدی بر روی شهرستان مرودشت بیان کرد: میزان خطر این پدیده برای این شهرستان بیشتر از تخت جمشید است.
او بیان کرد:اگرچه میزان آسیب پذیری مجموعه جهانی تخت جمشید بر اثر باران های اسیدی بر کسی پوشیده نیست اما درصد آسیب ناشی از این پدیده نسبت به سایر آسیب هایی که این مجموعه را تهدید می کند کمتر است.
رضایی منفرد براین باور است:میزان آسیب و فرسایش ناشی از پدیده باران های اسیدی در مقایسه با آسیب های دیگر که به این مجموعه وارد می شود از جمله آسیب های انسانی، برف و باران، آب های سطحی و... قابل توجه نیست و باران اسیدی چندان مجموعه تخت جمشید را در معرض فرسایش جدی و بحران قرار نداده است.
رضایی منفرد گفت: بتازگی پروژه ای درمدت زمان پنج سال با عنوان ˈ از کاخ تا شهرˈ در دو قسمت حفاظت و مرمت و باستان شناسی از سوی یک گروه کاوشگر ایرانی و ایتالیایی انجام شد که یکی از موارد آزمایش شده در بحث حفاظت و مرمت این پژوهش ، تعیین میزان آلودگی و تاثیرگذاری باران های اسیدی بود.
وی بیان کرد:میزان تخریب و فرسایش ناشی از باران های اسیدی در ماه هایی از سال مانند تیر به دلیل آتش زدن کاه و کلش در مزارع کشاورزی درنزدیکی تخت جمشید بالاست.
کاه و کلش به بقایای گیاهی گفته می شود که پس از برداشت محصول در زمین های کشاورزی باقی می مانند و بسیاری از کشاورزان برپایه یک باور نادرست برای آماده ساختن زمین برای کشت نوبت بعد مبادرت به آتش زدن آنها می کنند درحالی که به گفته کارشناسان کشاورزی این بقایای گیاهی برای تقویت خاک و کشت محصول بعد بسیار مفید است.
رضایی منفرد اضافه کرد: در پژوهش کاوشگران ایرانی و ایتالیایی بیش از 150 نوع آزمایش مرتبط با باران های اسیدی انجام و براساس نتایج حاصل از این پژوهش درصد آسیب ها، تخریب و فرسایش ناشی از این پدیده در مجموعه جهانی تخت جمشید بین پنج تا 10 درصد مشخص شد.
وی بیان کرد: برای نمونه تخریب و فرسایش ناشی از آب و هوا بسیار حساس تر از باران های اسیدی است به گونه ای که یک سنگ در مجموعه تخت جمشید در یک زمان مشخص دو نوع اختلاف دما دارد و همین تفاوت دما موجب فرسایش بیشتر و زودتر سنگ می شود.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید گفت:بارش باران های اسیدی و خسارت های ناشی از آن در مجموعه جهانی تخت جمشید را انکار نمی کنیم اما با توجه به آزمایش های انجام شده و مستندات موجود، زیان های ناشی از این پدیده نسبت به خسارت های دیگر در تخت جمشید آمار بسیار اندکی دارد.
رضایی منفرد افزود:عملیات حفاظت وجلوگیری از فرسایش مجموعه تخت جمشید در چند بخش انسانی، هوایی، عبور و مرور خودروها، سوخت های فسیلی و گل سنگ ها، تقسیم می شود که درهربخش تدابیری اندیشیده شده و درحال اجراست تا با مهاراین عوامل ، آسیب ها را به حداقل برسانیم.
وی گفت:معضلات تخت جمشید را اولویت گذاری کرده و بر اساس آن اقدامات عملیاتی و پژوهشی انجام می دهیم و یکی از دغدغه های مورد نظر ما در ارتباط با این مجموعه، بحث ایجاد بحران در تخت جمشید است که جلساتی با مدیریت بحران استان و بخش های مختلف برگزار کردیم.
وی با اشاره به برداشت بی رویه آب های زیرزمینی اضافه کرد:آب های زیرزمینی تخت جمشید 20 متر افت داشته است.
رضایی منفرد ادامه داد: هم اکنون بحران مجموعه تخت جمشید، بحث آب است و این مهم در مقایسه با موضوع باران های اسیدی، بیشتر مورد توجه است و در اولویت کاری ما قرار دارد.
وی بیان کرد:متاسفانه ما در برخی از مسائل نسبت به دیگر کشورها عقب هستیم به طور مثال سازمان محیط زیست باید در مورد آلاینده های پتروشیمی مرودشت و پالایشگاه این منطقه دقت نظر بیشتری داشته باشد و با بهره گرفتن از راهکارهایی ، آلودگی این بخش را کاهش دهد.
او افزود: محیط زیست می تواند با ملزم کردن کارخانه های اطراف این مجموعه به استفاده از فیلتر ، اقدام مهمی برای کاهش آلودگی این منطقه انجام دهد تا به تبع آن ، آلودگی ناشی ازاین کارخانه ها کمتر شود.
رضایی منفرد گفت: تخت جمشید یک میراث جهانی است وزیر نظر سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد (یونسکو) اداره می شود وما هر سال گزارش های کاملی به این سازمان ارائه می دهیم و اگر مواردی بحران باشد آنها نیز بر این مهم تاکید خواهند کرد.
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید بیان داشت: بر اساس خواسته یونسکو فعالیت های ما در مجموعه جهانی تخت جمشید در زمینه های نرم افزاری انجام می شود و باید با استفاده از ابزارهایی مانند پویانمایی (انیمیشن)، کتاب، و چاب نقشه برای آگاهی بخشی عمومی و نگهداری از این مجموعه با هدف حداقل خرابی و فرسایش عمل کنیم.
وی اظهارکرد: بر اساس نظر و تصویب سازمان یونسکو انجام کارهای مرمتی در مجموعه تخت جمشید امکان پذیر نیست و این مجموعه جهانی را باید به بهترین شکل و با کمترین فرسایش به نسل آینده تحویل دهیم.
رضایی منفرد اضافه کرد:با توجه به رویکرد یونسکو برای جلوگیری از تخریب ، کاهش آسیب ها و فرسایش این مجموعه جهانی باید کارخانه ها و نوع کشاورزی این منطقه، ساماندهی شود .
وی افزود: این که برخی می گویند باید سقف مجموعه تخت جمشید پوشیده شود، راه حل درست و منطقی نیست زیرا این کارغیرممکن است ضمن این که بسیاری از کارشناسان براین باورند که سازوکار اقلیمی این مجموعه نباید از بین برود و باید چشم انداز و زیبایی این یادمان همچنان حفظ شود.
رضایی منفرد با اشاره به این که نظریات در مورد مجموعه جهانی تخت جمشید باید کارشناسی شده و بر اساس مستندات باشد، گفت: یکی از بحران های فراروی ما در ارتباط با این مجموعه ، کمبود کارشناس است و ضروری است کارشناسان و صاحبان نظران درارتباط با جنبه های مختلف این مجموعه مطالعه و پژوهش بیشتری انجام دهند.
به نظر می رسد آنچه تاکنون به عنوان اقدامات حفاظت و حراست از آثار تاریخی کشورمان و به ویژه استان فارس انجام شده خوب اما کافی نبوده زیرا هنوز این مهم به عنوان یک دغدغه برای همه مردم ما تبدیل نشده است.
ضروری است یک برنامه وسیع و یک جهاد ملی برای حفظ و نگهداری آثار معماری باستانی در کشور نیاز است، برنامه ای که بتواند مسئولان و مردم ما را به نقطه مشترکی برای حفاظت و حراست از آثار تاریخی کشورمان برساند.
یادمان تاریخی تخت جمشید که متعلق به دوره هخامنشیان است یکی از چهار اثر ثبت شده استان فارس در فهرست آثار جهانی است که در سال 1979 میلادی با شماره 114 در سازمان جهانی علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد (یونسکو) ثبت شد.
سلسله هخامنشیان از سال 330 تا 550 پیش از میلاد در ایران حکومت کردند.
مجموعه جهانی تخت جمشید در شهرستان مرودشت و در فاصله 60 کیلومتری شمال شیراز واقع شده است.
