داستان فراز و فرود یک محله؛ سنگلج به چه معناست؟

سنگلج، از محله‌های آباد و پر جمعیت تهران قدیم، درون حصار طهماسبی قرار داشت. این محله که امروز در منطقه ۱۲ و مرکز شهر واقع شده، از شمال به خیابان سپه (امام خمینی)، از شمال غرب به ارگ سلطنتی سابق و از طرف غرب خیابان شاپور (وحدت اسلامی)، از جنوب به خیابان مولوی و از شرق به خیابان خیام (جلیل آباد) محدود می‌شود. دروازه قزوین، بازارچه قوام الدوله و دروازه محمدیه در این محله واقع شده است.

به گزارش همشهری آنلاین، سنگلج ابتدا روستای خوش آب و هوایی در اطراف تهران بود، زمانی که شاه طهماسب تصمیم گرفت به تهران و حومه آن سرو سامان بدهد با گودبرداری از دو محله چال‌میدان و چال‌حصار برای ورود به تهران دروازه‌هایی تعیین کرد. دروازه قزوین در محله سنگلج یکی از چهار دروازه اصلی شهر و تنها دروازه ورودی غربی محسوب می‌شد. این محله در زمان قاجار ترکیبی از باغ‌ها و قنات‌ها و چشمه‌های زیرزمینی و کاشانه‌های اهالی بود.

وقتی ناصرالدین شاه دستور داد حصار ناصری، جای حصار طهماسبی را بگیرد و شهر تهران گسترش پیدا کند، سنگلج دیگر در دروازه غربی تهران نبود، بلکه به وسط شهر کشیده شده بود. با افزایش جمعیت، باغ‌ها کوچک‌تر و تعداد خانه‌ها بیشتر شد. تغییرات بعدی به دوره رضا پهلوی برمی‌گردد؛ زمان جنگ جهانی دوم و ورود متفقین به تهران بخش بزرگی از این محله رو به تخریب رفت و جای آن بزرگ‌ترین پارک شهر ساخته شد.

نصرالله حدادی، تهران‌شناس، درباره دلایل تخریب بخش بزرگی از محله سنگلج می‌گوید: «جعفر شهری سه دلیل برای تخریب محله بیان می‌کند. اولین دلیل به شخص رضاشاه و سوابق شرارت و عربده‌کشی او در محله سنگلج برمی‌گردد. به نظر عده‌ای، رضا شاه برای پاک کردن سابقه خود اقدام به تخریب این محله کرد. گفته می‌شود دومین دلیل، وجود آب بد منطقه بود که آب فاضلاب بخشی از شهر به آنجا نفوذ کرده بود. سومین دلیل که رئیس پلیس ایتالیایی تهران «کنت مونت دو فرت» در گزارش‌های خود منتشر کرد مربوط به جرم‌خیز بودن محله بود که می‌گویند یکی از دلایل تخریب شمال محله سنگلج به شمار می‌رفت.»

حمید ناصری، تهران پژوه، نیز درباره محله سنگلج می‌گوید: «قبل از اینکه نامش را سنگ –رج بگذارند، متعلق به یکی از آبادی‌های خندق آباد، ملک‌آباد یا حسن‌آباد بوده است. در زمان صفویه ۹ نواب داشت که گزارش‌هایی از دهات خود به شاه می‌دادند و در محله‌های عودلاجان و چال‌میدان تعداد نواب‌ها کمتر بود. این موضوع نشان می‌دهد جایی که ۹ نواب داشته از گستره جغرافیایی وسیع‌تری برخوردار بوده است.»

ناصری درباره وجه تسمیه سنگلج توضیح می‌دهد: «چیدن سنگ‌هایی به صورت رج یا ردیف برای تقسیم آب کرج که محل اصلی تامین آب شهر بود دلیل اصلی نامگذاری این محدوده به حساب می‌آید. از سوی دیگر، با همین شیوه رج و ردیف سنگ، تقسیم زمین هم در این محله محله انجام می‌شده به همین دلیل به این محله سنگ-رج می‌گفتند که به مرور و در زبان مردم به سنگلج تبدیل شده است.»