مصطفی فدائی‌فرد با اشاره به اوضاع آب و سیاست دولت‌های مختلف در این حوزه اظهار داشت: یکی از دلایل اصلی افت شدید پشتوانه مردمی نظام و کاهش مستمر مشارکت در انتخابات، بحران آب، خاک، هوا و محیط زیست است.
به گزارش ایلنا، وی افزود: از یک طرف وقوع خشکسالی‌های پی‌درپی در سال‌های اخیر که کاهش میزان بارش‌ها و افت شدید رواناب‌ها را در پی داشته است، باعث فرو افتادن شدید سطح منابع آبهای زیرزمینی شده و از طرفی دیگر، سوءمدیریت منابع و مصارف آب و بهره‌برداری بی‌رویه، منجر به توسعه فرونشست و همچنین خشک شدن بسیاری از تالاب‌ها و دریاچه‌های کشور و نهایتا ایجاد بحران شدید آب در کشور شده است، از این رو، موضوع آب بایستی همواره در صدر مجموعه مخاطرات کشور قرار داشته باشد که متاسفانه چنین نیست و به دلیل همین بی‌توجهی، بحران آب در ایران روزبه‌روز وخیم‌تر نیز می‌شود.
این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست گفت: کشور ما از نظر بهره‌برداری بی‌رویه از آبهای زیرزمینی به یک منطقه خطرناک جهانی تبدیل شده است. منابع آب زیرزمینی در کشور بسیار سریع‌تر از آنچه که به آنها آب وارد می‌شوند، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند که این امر منجر به تخریب بیش از حد آبخوان‌ها می‌شود.
وی ادامه داد: سطح در معرض قرار گرفتن خطر تنش آبهای زیرزمینی در ایران با میانگین جهانی قابل مقایسه نیست. بخش قابل توجهی از جمعیت نیز در مناطقی با سطوح بالا و یا بسیار بالای تنش آب زیرزمینی زندگی می‌کنند.
فدائی‌فرد تصریح کرد: بهره‌برداری بی‌رویه از آب سطحی باعث افزایش غلظت آلاینده‌ها در پهنه آبی و تغییر رژیم جریان طبیعی و آسیب رساندن به اکوسیستم‌های آبی نیز می‌شود. به طور مشابه، بهره‌برداری بی‌رویه از آبهای زیرزمینی و به خصوص از ذخایر فسیلی آب زیرزمینی می‌تواند کیفیت آب و خاک و به تبع آن هوا را کاهش دهد. بهره‌برداری از آبهای زیرزمینی بیش از میزان تغذیه طبیعی، می‌تواند موجب نفوذ آب شور به داخل و یا به سمت بالای آبخوان شود و در نتیجه باعث آلودگی از طریق آب شور یا بسیار شور شود، این روند در بسیاری از آبخوان‌های کشور مشاهده شده است.
وی در ادامه با بیان اینکه ذخیره و تغذیه مصنوعی آب در آبخوان‌ها به تامین امنیت و کاهش تلفات تبخیری کمک می‌کند، گفت: این امر همچنین کیفیت آب را بهبود می‌بخشد، زیرا مواد مغذی و میکروبی موجود در آب در تعامل با مواد محلی آبهای زیرزمینی و مواد آبخوان حذف یا رقیق می‌شوند. از طرفی، با استفاده از عملیات پخش سیلاب‌ها در طرح‌های تغذیه آبخوان مدیریت شده، قادر به ذخیره مقادیر قابل ملاحظه‌ای از سیلاب‌ها نیز خواهیم بود ولی متاسفانه طرح‌های تغذیه مصنوعی، آبخیزداری و آبخوان‌داری و همچنین جلوگیری از خروج آب مجازی و برنامه‌ریزی برای ورود آن به دلیل این که به لحاظ اقتصادی کوچک مقیاس هستند و هزینه‌های اندک برای اجرای آنها نیاز است، مسئولین کشور اقبالی به آنها نشان نمی‌دهند. در عوض طرح‌های بزرگ‌مقیاس مانند سدسازی، انتقال بین حوضه‌ای آب، شیرین‌سازی و انتقال آب دریا به مناطق دوردست و حتی بهره‌برداری از آبهای استراتژیک فسیلی همیشه توسط مسئولین مورد توجه و پیگیری قرار می‌گیرند که طی اجرای آنها هزینه‌های بسیار بالایی نیاز دارد.
این کارشناس حوزه آب با بیان اینکه واردات آب مجازی می‌تواند منجر به افزایش امنیت آبی کشور و در پی آن بهبود امنیت غذایی شود، توضیح داد: با وجود چالش‌های تمام‌عیار بحران آب در ایران، حداقل‌های لازم برای حل بحران آب مهیا نیست. انجمن اقتصاد جهانی از کارشناسان و رهبران منطقه خاور میانه و شمال آفریقا (MENA) این پرسش را مطرح کرد که: " منطقه شما برای کدام خطرات جهانی، کمترین آمادگی را داشته است؟" اکثر پاسخ‌دهندگان، بحران آب را به عنوان بزرگترین تهدید برای منطقه دانسته‌اند، مخاطره‌ای که حتی از بی‌ثباتی سیاسی یا بیکاری نیز بیشتر است.
وی افزود: محدوده خاورمیانه و شمال آفریقا، کم‌آب‌ترین منطقه در جهان است. بیش از ۶۰ درصد جمعیت این منطقه در مناطقی با تنش آب سطحی زیاد و یا بسیار زیاد زندگی می‌کنند درحالیکه میانگین جهانی حدود ۳۵ درصد است. متاسفانه بیش از ۷۰ درصد از تولید ناخالص داخلی منطقه در مناطقی با تنش آب سطحی زیاد یا بسیار زیاد ایجاد می‌شود درصورتی که میانگین جهانی، ۲۲ درصد است. چالش‌های جاری آب در منطقه فراتر از محدودیت‌های سنتی کمبود آب است. درحالیکه چالش‌های کمبود آب در کشور طی ده‌ها سال ایجاد شده، چالش‌های جدیدتری هم مثل بلایای طبیعی و پیچیدگی و چندبخشی بودن موضوع آب نیز به آن اضافه شده است.
فدائی‌فرد اظهار داشت: پیچیدگی‌های زنجیره انرژی، آب، خاک، هوا، مواد غذایی، تغییرات اقلیمی، خشکسالی و سیل، کیفیت آب، مدیریت آب مرزی بین‌المللی و مدیریت آب در شرایط شکننده هم به چالش کمبود آب آمیخته می‌شوند. رویاروئی با این چالش‌ها تا حد زیادی به مدیریت بهتر منابع آب به صورت سرمایه‌گذاری بیشتر و بهتر در منابع آب، سرمایه‌گذاری در امور زیربنایی و فن‌آوری آنها بستگی خواهد داشت که همگی منوط به پیوستن به FATF و احیای برجام است.
وی بیان داشت: ایران در حال از بین بردن و نابود کردن شالوده منابع آبی خود است، منابع آبی که طی هزاران سال در این منطقه ایجاد شده است. در این شرایط تسریع رشد اقتصادی و جمعیتی به همراه ضعف مدیریتی نیز به این نابودی کمک می‌کند. برداشت حجم‌های ناپایدار آب باعث تخریب اکوسیستم‌ها و آبخوان‌ها شده است. برداشت بیش از اندازه آب از رودخانه‌ها و آبخوان‌ها برابر خرج بیش از دخلی است که موجب نابود کردن سرمایه طبیعی، تضعیف ثروت بلندمدت و انعطاف‌پذیری کشور است.
این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست گفت: چالش‌های آب می‌تواند ناپایداری‌های موجود و نوظهور را ترکیب کند و در کشمکش‌های سیاسی، امنیتی و اجتماعی نقش داشته باشد. کوتاهی در رسیدگی به چالش‌های موجود می‌تواند اثرات منفی فراوانی را هم در داخل و هم در خارج از کشور در برداشته باشد.
وی تاکید کرد: امنیت آب زمانی وجود خواهد داشت که آب به طور کارآمد، پایدار و منصفانه مدیریت شود تا هم از پتانسیل تولیدی آن بهره‌برداری شود و هم پتانسیل‌های تخریبی آن کاهش یابد. امنیت آب به‌صورت "دسترسی به آب با کمیت و کیفیت قابل قبول برای سلامتی، معیشت، تولید و اکوسیستم، همراه با سطح قابل قبول خطرات مربوط به آب برای مردم، محیط و اقتصادها"، تعریف می‌شود، به طوری که امنیت آب مبحثی است که از کمبود آب فراتر می رود و نه‌تنها سرمایه‌گذاری در منابع آب کشور را مورد توجه قرار می‌دهد، بلکه فعالیت‌های تولیدی و حفاظتی کشور را هم در برمی‌گیرد.
فدائی‌فرد ادامه داد: برخی از کشورهای مواجه با بیشترین کمبود آب در جهان مانند عربستان سعودی با مدیریت اصولی، به طور حیرت‌انگیزی از مهم‌ترین کشورهای ایمن از لحاظ آبی هستند. درحالیکه برخی از کشورهای با منبع مناسب‌تر از آب مانند ایران، برای حفظ جمعیت خود در مقابل خطرات مربوط به آب تقلا می‌کنند تا دسترسی به آب آشامیدنی بهتر را فراهم کنند. کشورهایی که قادر به دستیابی به امنیت آب نباشند به دلیل زیاد شدن آسیب‌پذیری این کشورها به شوک‌های هواشناسی و هیدرولوژیکی، مجبورند از رشد بالقوه خود چشم‌پوشی کنند که نتیجه آن امکان افزایش شکنندگی‌های سیاسی و اقتصادی خواهد بود.
وی گفت: انتظار می‌رود، ایران در آینده‌ای بسیار نزدیک بیشترین زیان‌های اقتصادی را از لحاظ کمبود آبِ متاثر از اقلیم و سوءمدیریت را داشته باشد، که این امر حدود ۱۰ درصد از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۵۰ را شامل خواهد شد.
این کارشناس حوزه آب بیان داشت: در جاهایی که سیستم پیش‌بینی و هشداردهنده ضعیف باشد، تأثیر کمبود و شوک‌های هیدرولوژیکی، مانند خشکسالی و سیل زیاد خواهد بود. در مناطق با مدیریت سیلاب و مدیریت آب شهری نامناسب، زیرساخت‌های آبیاری کم و آب ذخیره ناکافی در مخازن و آبخوان‌ها این اثرات افزایش می‌یابد. عدم توانایی دولت‌ها در تأمین خدمات پایه‌ای آب و کاهش تأثیر بلایا و خطرات مربوط به آب می‌تواند چالش را افزایش داده و شکنندگی اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، محیط زیستی، سیاسی و حتی امنیتی را افزایش دهد.
وی تاکید کرد: خطرات و فرصت‌های مربوط به امنیت آب در ایران هرگز تا این اندازه نبوده است. از آنجائی که کمبود آب یکی از ویژگی‌های اصلی ایران و منطقه در طول تاریخ بوده است، برای رضایت از پذیرش محدودیت‌های کمبود آب، و واکنش مدرن یا سنتی مطرح در مورد چالش‌های آب، روش‌های بالقوه‌ای وجود دارد که تاکنون به صورت اصولی مورد توجه قرار نگرفته است.
فدائی‌فرد اظهار داشت: در حال حاضر، بسیاری از کشورها در حال اجرای برنامه‌های نوآورانه برای کاهش هزینه‌های آب بدون درآمد هستند و در زمینه افزایش بهره‌وری آب، و تولید آب غیرمتعارف از طریق بازیافت یا دفع زباله‌های فاضلاب، موفقیت قابل قبولی داشته‌اند. چشم‌انداز آتی و هزینه بهره‌وری از این فن‌آوری‌ها نیز به‌عنوان گزینه‌ای جهت مدیریت آب برای نسل بعدی به‌سرعت در حال بهبود است. این در حالی است که ضعف‌های سیاسی، انگیزه‌ای و نهادی در کشور موجب استفاده ناکارآمد و کم‌ارزشی از آب شده که باعث خدمات غیرقابل اعتماد و استفاده غیرمجاز از آب و تخلیه فاضلاب شده است. با وجود کمبود آب، هزینه خدمات آب بسیار کم است ولی دارای بیشترین یارانه‌های اعمالی آب در جهان است. این سیاست‌ها منجر به ترویج تخریب منابع، کاهش نقدینگی مالی و آسیب‌پذیری را افزایش داده است. روشی که در آن آبرسانی، تخصیص، قیمت‌گذاری و مدیریت می‌شود؛ می‌تواند پیامدهای عمیقی برای رشد اقتصادی داشته باشد، این امر بر ساختار اقتصاد و پایداری محیطی آن، همراه با انسجام اجتماعی و ثبات منطقه‌ای تأثیر خواهد گذاشت.
وی ادامه داد: بدین صورت لازم است طیف گسترده‌تری از ابزارها، فن‌آوری‌ها و سیاست‌ها در حال حاضر و آینده، در نظر گرفته شوند و یا مورد بحث و اجرا گذاشته شوند. سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب، سامانه‌های اطلاعاتی، مؤسسات، و فن‌آوری‌های آبی در این موارد مورد نیاز خواهد بود. باید فراتر از رویکرد سنتی حرکت کنیم تا کمبود آب را با تکمیل منابع و در نظر گرفتن راه‌حل‌های بحث‌برانگیز مدیریت کنیم. این امر ممکن است شامل سیاست‌هایی تشویقی باشد که برای حفاظت از آب و بهره‌وری استفاده از آب، از جمله هزینه‌ها، جریمه‌ها، مجوز و قیمت‌گذاری مناسب و واقعی و همچنین بازیافت فاضلاب و استفاده مجدد از آن و تخصیص مجدد آب از کاربران روستایی به شهری و از کشاورزی به صنعت انگیزه ایجاد می‌کند. علاوه بر این موارد، مشارکت اجتماعی بایستی در اولویت قرار گیرد به نحوی که در ارائه خدمات آب از جمعیت فقیر و حاشیه‌نشین تحت خطرات مرتبط با آب حفاظت کند.
این پژوهشگر حوزه آب و محیط زیست گفت: ایران و برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا در استفاده از آب به صورت ناپایدار یک کانون جهانی مشخص هستند. این منطقه آب بسیار بیشتری از آب در دسترس تجدیدپذیر را استفاده می‌کند. در برخی کشورها بیش از نیمی از برداشت‌های آب حاضر بیش از محدوده‌های برداشت پایدار مجاز است. عدم رسیدگی به مصرف بیش از اندازه آب می‌تواند منجر به تخریب و تخلیه هر دو منابع سطحی و زیرزمینی شود، به طوری که معیشت و فرصت‌های توسعه برای نسل آینده را به خطر می‌اندازد.
وی با اشاره به کیفیت آب در ایران تصریح کرد: به دلیل مصرف ناپایدار آب، رو آوردن به توسعه آب‌شیرین‌کن‌ها و تخلیه نمک، آلودگی و فاضلاب‌های تصفیه نشده روزبه‌روز کیفیت بدتر می‌شود. هزینه کیفیت پایین آب در ایران در محدوده بین ۵ تا ۵.۲ درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه تخمین زده می‌شود.
به گفته فدائی‌فرد؛ مسائل مربوط به حاکمیت آب به ویژه عدم ایجاد انگیزه‌ای برای نشان دادن کمبود شدید آب که مشوق حفاظت از آب هستند از متعارف‌ترین مفهوم مدیریت آب است. مصرف بیش از اندازه و تخریب منابع، اثرات قابل پیش‌بینی حاصل از کم‌ارزش در نظر گرفتن آب، تدابیر ضعیف و اجرای ناکافی قوانین است. فقدان چارچوب قانونی، اجرائیات نامناسب حقوقی و عدم هماهنگی نهادهای دولتی، مانع بهره‌گیری از پیشرفت‌ها و فناوری‌های جدید در تسویه و بازچرخانی فاضلاب می‌شود. در حوزه عمل تقویت پایداری و بهره‌وری مدیریت آب در منطقه نقاط توجه مهمی وجود دارد. یارانه‌ها معمولا به خانوارهای ثروتمند بیشتر از خانوارهای فقیر کمک می‌کند. بهطوریکه در بعضی از موارد مناطق ثروتمند می‌توانند از آب یارانه‌ای بسیار بیشتر نسبت به مناطق فقیرتر بهره‌مند شوند. این در حالی است که، خانواده‌های فقیر در مناطقی مانند سیستان و بلوچستان قرار بگیرند که از طریق خدمات عمومی تأمین نشوند در این صورت ساکنین مجبورند آبی با کیفیت مشکوک در دسترس را استفاده کنند. حتی زمانی که فقرا به آب لوله‌کشی شده دسترسی دارند، آنها سهم کوچکی از مزایای یارانه‌ها را دریافت می‌کنند، زیرا آنها از آب کمتری استفاده می‌کنند.
وی ادامه داد: داده‌های موجود برای کشورهای نمونه انتخاب شده در سراسر جهان نشان می‌دهند که ۲۰ درصد از جمعیت فقیران کمتر از ۱۰ درصد از یارانه‌های ناشی از خدمات عمومی آب را دریافت می‌کنند، درحالیکه ۲۰ درصد ثروتمندان بیش از ۳۰ درصد از یارانه‌ها را دریافت می‌کنند. ارزش‌گذاری و قیمت‌گذاری آب یک مسئله حساس سیاسی محسوب می‌شود که امری ضروری است. در این خصوص باید سعی کنیم هزینه‌های خدمات آبرسانی مقرون و سیاست‌های یارانه‌ای به‌صرفه، عادلانه و پایدار را طراحی کنیم. به هر حال فشارهای مالی و اقتصادی به زودی ما را مجبور به انجام این کار خواهد کرد.
این کارشناس حوزه آب تصریح کرد: تغییرات اقلیمی، تنش آب سطحی را در بسیاری از مناطق افزایش می‌دهد و منجر به تغییرات بیشتر در بارندگی می‌شود. افزایش تنش آب سطحی به دلیل تغییرات آب و هوایی، افزایش تنش آب را به طور قابل توجهی در نتیجه تغییرات اقلیمی تجربه خواهند کرد. از سوی دیگر، تغییرات اجتماعی و اقتصادی باعث افزایش بیشتر تنش آب سطحی در ایران خواهد شد. خطرات سیل و خشکسالی افزایش می‌یابد و احتمالاً به فقیران آسیب بیشتری می‌رساند. سیلاب‌ها فراوان‌ترین بلایای طبیعی در ایران است. بهطوریکه درصد تولید ناخالص داخلی در معرض سیل، از سال ۱۹۸۰ تا ۲۰۲۰ بیش از سه برابر شده است. باید انتظار خشکسالی‌های شدید و بسیار شدید به‌عنوان نتیجه‌ای از تغییرات اقلیمی را نیز داشت. خشکسالی‌های اخیر نسبت به تغییرات طبیعی مشاهده شده طی هزاران سال گذشته استثنایی بوده است ولی نگرانی‌های مربوط به شرایط خشکسالی که از طریق تغییر آب و هوایی صورت می‌گیرد نیز افزایش خواهد یافت.
وی افزود: تجارت آب مجازی راهی است که انتقال منابع آبی از دیگر مناطق به مناطقی با تنش آبی مانند ایران را فراهم می‌کند. بسیاری از کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا، آب مجازی را از سراسر جهان وارد می‌کنند. ایالات متحده امریکا خود بزرگترین صادرکننده آب مجازی برای خاورمیانه و شمال افریقا هست و بعد از آن آرژانتین، استرالیا و برزیل قرار دارند. منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا بزرگترین واردکننده گندم در جهان است و هفت کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا جزو ۳۰ کشور بالاترین واردکننده مواد غذایی در جهان هستند. تجارت آب مجازی در خاورمیانه و شمال آفریقا، می‌تواند امکان تخصیص مجدد آب آبیاری کشاورزی به دیگر بخش‌های با ارزش بالاتر را فراهم آورد و درنتیجه بهره‌وری اقتصادی کشور را افزایش دهد. اگر خطرات مرتبط با آب مدیریت شود، آب مجازی می‌تواند به‌طور همزمان به تقویت امنیت آب و غذا کمک کند. در این راستا اول، مسیر تجارت آب خالص باید مشخص شود. واردات آب مجازی به منطقه منا بیش از ۱۵۰ درصد بین سال‌های ۱۹۸۶ تا ۲۰۲۰ افزایش یافته است اما مسئولین کشور ما تمایل زیادی به اینکه جزو کشورهای واردکننده باشند، ندارند و هم غذا و هم آب را به عنوان یک مسئله امنیتی نمی‌بینند.
فدائی‌فرد متذکر شد: به دلیل عدم احیای برجام و نپیوستن به FATF، امکان بهره‌برداری از پتانسیل‌های فراوان کشور فراهم نیست و همه اشتغال ناکافی ایجاد شده در کشور نیز، آب‌محور است، چون جمعیت زیادی که برای معیشت خود به کشاورزی وابسته‌اند، در حال حاضر امکان کاهش مصارف کشاورزی که از راندمان بسیار اندکی برخوردار است، ممکن نیست. کوچ اجباری جمعیت از مناطق خشک تا حد زیادی دشواری دستیابی به امنیت آب را افزایش می‌دهد. هجوم پناهندگان می‌تواند فشار جمعیتی در منابع آب محدود را بدتر کنند و منجر به تنش‌های اجتماعی و افزایش شکنندگی در جوامع میزبان شود.
وی ادامه داد: افزایش هماهنگی نهادی میان بخش‌های آب، انرژی و کشاورزی تلاش‌های مدیریتی آب را تقویت می‌کند. کاهش موفقیت‌آمیز مصرف آب و توزیع مجدد آب برای مصارفی با ارزش بالاتر نیازمند هماهنگی بین وزارتخانه‌های مختلف، افزایش شفافیت نظارتی و اشتراک‌گذاری داده‌هاست. آن دسته از مشوق‌هائی برای حفاظت از آب و نوآوری موردنیاز است که در راستای تغییر روش مدیریت آب هستند. این امر می‌تواند از طریق سیاست‌ها، قیمت‌گذاری، تخصیص یا آیین‌نامه‌ها باشد. اگر آب در دسترس نباشد و یا بیش از حد گران شود، کاربران آب در ایران و به دلیل وابستگی شدید معیشت‌شان به آب، واکنش نشان خواهند داد. آنها بدعت‌های جدیدی را برای دور زدن قوانین کشف خواهند کرد.
این پژوهشگر حوزه آب تاکید کرد: عدم استفاده از فرصت‌های اندک باقیمانده، پیامدهای مهمی برای ثبات سیاسی، اقتصادی و محیطی در کشور و فراتر از آن خواهد داشت. عدم رسیدگی به چالش‌های آب می‌تواند بر سمت و ثبات سیاسی مردم تأثیرات جدی داشته باشد.
وی افزود: همه کارشناسان دغدغه‌مند در حوزه آب و محیط زیست تاکید می‌کنند که به منظور کاهش تبعات تنش و بحران آب، یگانه راهکار باقیمانده اصلاح سیاست‌های کلان و فراهم شدن امکان تعامل با جهان، پیوستن به FATF و احیای برجام معرفی می‌کنند تا در اثر آن امکان بهره‌برداری از سایر پتانسیل‌های کشور به خصوص توسعه گردشگری فراهم و فشار از روی منابع آب برداشته شود.
وی خاطرنشان کرد: انتظار می‌رود در دور دوم، بخشی از آن ۶۰ درصد شرکت نکرده در انتخابات به منظور اصلاح امور وارد میدان رای دادن شوند و رییس‌جمهور اصلح را با رایی بالا انتخاب کنند تا کشور در مسیر اصلاحات اصولی و بنیادی قرار گیرد. البته انتظار داریم نامزد موردنظر به مهم‌ترین وعده خود عمل کند، آنجا که به روشنی اعلام کرده است که اگر نتوانند مشکلات و بحران‌های کشور را برطرف کنند، استعفا خواهند داد.
