پیدا و پنهان استراتژی کرملین!

ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه تلاش دارد تا شهرت مسکو به عنوان دلال قدرت در خاورمیانه را ارتقا دهد. در همین راستا و طی تور دیپلماتیک فشرده، رهبر روسیه در پایان هفته گذشته با سران ایران، امارات متحده عربی و عربستان سعودی دیدار کرد.

به گزارش اعتماد، پوتین روابط شخصی نزدیکی با محمد بن زاید آل نهیان، رییس‌جمهور امارات و محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی دارد. اگرچه امارات و عربستان سعودی متحدان نزدیک ایالات متحده هستند، اما روابط تجاری قوی با روسیه ایجاد کرده‌اند.

پایان دادن به چند صدایی در اوپک

در جریان مذاکرات روز چهارشنبه، پوتین و بن سلمان در مورد همکاری‌ها تحت سازمان اوپک پلاس گفتگو کرده و بر مسوولیت کشورهای‌شان در ایجاد ثبات در بازار جهانی نفت تاکید داشتند. رییس‌جمهوری روسیه از زمان حمله به اوکراین، به واسطه حکم دیوان کیفری سفر‌های خارجی خود را محدود کرده است، با این همه پوتین در ماه اکتبر از چین دیدن کرد و در ماه‌های اخیر نیز چندین سفر به کشور‌های شوروی سابق داشت. امارات متحده عربی و عربستان سعودی از امضاکنندگان معاهده تاسیس دیوان کیفری بین‌المللی نبوده، بنابراین تعهدی به دستگیری پوتین ندارند.

عربستان سعودی و روسیه که بزرگ‌ترین صادرکنندگان نفت جهان هستند، روز پنجشنبه از همه اعضای اوپک پلاس خواستند تا به خاطر اقتصاد جهانی، به توافق کاهش تولید نفت بپیوندند. سازمان کشور‌های صادرکننده نفت (اوپک) به همراه روسیه و سایر متحدان که به اوپک پلاس معروف هستند، در هفته گذشته با کاهش داوطلبانه جدید حدود ۲.۲ میلیون بشکه در روز موافقت کردند. در راس آنها، عربستان سعودی و روسیه اعلام کردند که قصد دارند ۱.۳ میلیون بشکه از تولید خود را بکاهند. در بیانیه کرملین از دیدار سران روسیه و عربستان آمده است: «آن‌ها (پوتین و بن سلمان) بر اهمیت تداوم همکاری‌ها و لزوم پیوستن همه کشور‌های شرکت‌کننده به توافق اوپک پلاس، برای حمایت از تامین منافع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و رشد اقتصاد جهانی، تاکید کردند».

گروه تولیدکننده اوپک پلاس که اعضای آن بیش از ۴۰ درصد نفت جهان را تولید می‌کند، مجبور شد نشست خود را به دلیل اختلاف نظر با تولیدکنندگان آفریقایی درباره تولید به تعویق بیندازد؛ هرچند برخی از معامله‌گران به شکاف عمیق‌تری در این گروه معتقد هستند. پس از تصمیم تولیدکنندگان برای کاهش عرضه، قیمت نفت به پایین‌ترین حد در پنج ماه گذشته رسید؛ نشانه‌ای واضح از اینکه بازار انتظار اقدام صریح‌تری از اوپک پلاس را داشت. پوتین و بن سلمان خواهان افزایش قیمت نفت هستند که مایه حیات اقتصاد کشورهای‌شان است. اما مساله اصلی برای هر دو این است که برای بالا نگه داشتن قیمت‌ها، هر کدام چه مقدار از کاهش تولید را بر عهده بگیرند.

چرایی حمایت مسکو از حماس

در جریان دیدار با رهبران امارات و عربستان سعودی، رهبر روسیه درباره جنگ غزه نیز گفتگو کرد. ریاض و ابوظبی بازیگران اصلی تلاش‌های بین‌المللی برای حل‌وفصل این جنگ هستند. پس از سفر به عربستان و امارات، پوتین به مسکو بازگشت تا میزبان رییس‌جمهور ایران باشد. رییس‌جمهور روسیه هنگام استقبال از ابراهیم رییسی در مسکو گفت: «تبادل نظر در مورد وضعیت منطقه، به ویژه در مورد وضعیت فلسطین بسیار مهم است». رییسی نیز بر لزوم توقف سریع بمباران نوار غزه توسط اسراییل تاکید کرد و گفت: «هر ۱۰ دقیقه یک کودک در آنجا کشته می‌شود». او افزود: «این فقط یک مساله منطقه‌ای نیست، بلکه مساله‌ای برای کل بشریت است و باید راه‌حلی سریع پیدا شود».

ایران که از حامیان سرسخت حماس به حساب می‌آید، بار‌ها هشدار داده که جنگ غزه ممکن است به سایر بخش‌های منطقه نیز سرایت کند. از زمان آغاز جنگ اسراییل و حماس، روسیه در واکنش فوری خود به این درگیری سنجیده رفتار کرده و در بیانیه‌های محتاطانه‌ای، خواستار خونسردی و آتش‌بس شده است. با تشدید حمله اسراییل به نوار غزه و با بیش از ۱۷ هزار نفر تلفات فلسطینی، روسیه به‌طور فزاینده‌ای موضع بی‌طرفانه خود را کنار گذاشته و آشکارا نسبت به اسراییل انتقاد و دشمنی کرده است. به نظر می‌رسد که واکنش اولیه روسیه به جنگ غزه، در نتیجه سنجش دقیق منافع خود در خاورمیانه است. روسیه همیشه از روابط سازنده با اسراییل بهره برده، به‌طوری که پوتین و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسراییل از روابط نزدیکی برخوردار بودند و قرار بود روابط‌شان را تعمیق بخشند.

با این وجود، زمانی که حماس که عضوی از محور مقاومت به شمار می‌رود، به اسراییل حمله کرد، روسیه در موقعیت نامناسبی قرار گرفت؛ زیرا نمی‌خواست آشکارا از حماس انتقاد کرده یا از اسراییل دفاع کند. پوتین جنگ اسراییل در غزه را شکست دیپلماسی ایالات متحده قلمداد کرده و باور دارد که به لطف روابط دوستانه‌اش با اسراییلی‌ها و فلسطینی‌ها، می‌تواند میانجی این درگیری باشد. مارک گالئوتی، تحلیلگر سیاسی، نویسنده و آکادمیک باور دارد که اکنون روسیه در شرایطی قرار دارد که حفظ چنین تعادلی برایش سخت‌تر و سخت‌تر می‌شود. او همچنین متذکر شد که در مقابل رابطه با تل‌آویو، مسکو منافع استراتژیک و اقتصادی بیشتری در ارتباط با ایران و عربستان سعودی دارد. مارک گالئوتی خاطرنشان کرد: «روسیه به ایران و عربستان نیاز دارد، زیرا این دو کشور با هم تا حد زیادی بر قیمت جهانی نفت تسلط دارند. بنابراین مسکو مجبور است که اسراییل را قربانی منافع خود کند». موضع روسیه در هفته‌های اخیر به تدریج، اما به‌طور چشمگیری تغییر کرده است زیرا مشخص شده که این درگیری بر منافع نظامی و ژئوپلیتیکی آن تاثیر می‌گذارد.

پس از حملات اسراییل علیه مواضع نیرو‌های مقاومت در سوریه، وزارت خارجه روسیه گفت که این حمله ناقض قوانین بین‌المللی و حاکمیت سوریه است. در اواخر ماه جاری نیز سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه این حملات را «غیرقابل‌قبول» خواند. تقریبا هم‌زمان با اظهارات لاوروف و با پذیرفتن هیاتی از حماس برای مذاکره در مورد آزادی اسرای در دست این گروه، مسکو بیشتر اسراییل را از خود روی‌گردان کرد. تاتیانا استانوایا، کارشناس ارشد مرکز اوراسیا در موسسه کارنگی روسیه معتقد است: «موضع روسیه در قبال اسراییل به‌طور قابل توجهی بحرانی‌تر شده است». استانوایا افزود: «پوتین اسراییل را بخشی از سیاست امریکا با هدف بی‌ثبات‌سازی و ایجاد هرج‌ومرج می‌داند». مسکو به‌طور فزاینده‌ای تل‌آویو را در راستای همسویی با حوزه نفوذ واشنگتن می‌بیند. دیدگاهی که ذاتا اهمیت اسراییل را برای کرملین به حاشیه رانده و آن را به رقابت ژئوپلیتیک گسترده روسیه با امریکا مرتبط کرده است. بنابراین کرملین انگیزه کمی برای حفظ سیاست متعادل در قبال تل‌آویو خواهد داشت.

مناسبات نظامی تهران و مسکو

در سال‌های اخیر، روسیه به‌شدت روابطش با ایران را تقویت کرده و از زمان حمله به اوکراین در سال ۲۰۲۲، اتکایش به تهران بیشتر نیز شده است. غربی‌ها ادعا می‌کنند که مسکو از پهپاد‌های ایرانی برای حملات گسترده علیه اوکراین استفاده می‌کند. (ادعایی که تهران بار‌ها آن را رد کرده، اما بر همکاری نظامی دو بازیگر تاکید دارد). ماه گذشته، کاخ سفید ادعا کرد که ممکن است تهران موشک‌های بالستیک نیز در اختیار مسکو قرار دهد. مقامات ایرانی اعلام کرده‌اند که همکاری‌های نظامی با روسیه روز به روز در حال گسترش است. ایران در ماه گذشته اعلام کرد که مراحل خرید جت‌های جنگنده سوخو-۳۵، بالگرد‌های تهاجمی میل-۲۸ و هواپیما‌های آموزشی خلبانی یاک-۱۳۰ نهایی شده است. جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی امریکا با اشاره به اعلام نهایی‌شدن قرارداد خرید جنگنده‌های روسی سوخو-۳۵ گفت که تهران به دنبال خرید تجهیزات نظامی جدید روسی، از جمله هلیکوپتر‌های تهاجمی، رادار و هواپیمای آموزشی جنگی است. جان کربی، سخنگوی شورای امنیت ملی امریکا با متهم‌کردن ایران مدعی شد که دست‌یافتن تهران به تسلیحات پیشرفته روسی، زمینه‌ساز بی‌ثباتی خواهد شد.

فرار از انزوا

تحلیلگران معتقدند که دیدار‌های پوتین با رییسی، بن سلمان و بن زاید چیزی فراتر از محتوای جلسات آن‌ها بود. کریستین کوتس اولریشسن، عضو بخش خاورمیانه در موسسه بیکر دانشگاه رایس گفت که پوتین دلایل خاص خودش را برای این دیدار‌ها دارد. او می‌خواهد نشان دهد که هنوز منزوی نشده و حتی کشور‌هایی که شرکای نزدیک ایالات متحده هستند نیز از نشست و دیدار با او استقبال می‌کنند. احتمالا بن زاید و بن سلمان نیز هدف خود را داشته و می‌خواهند با پذیرش پوتین پیام روشنی به واشنگتن ارسال کنند. اولریشسن خاطرنشان کرد که محتوای دیدار‌های خاورمیانه‌ای پوتین چه در موضوع جنگ غزه و چه در رابطه با سیاست‌های نفتی منحصر به فرد بود.

این دیدار‌ها همچنین اهمیتی نمادین داشت و استاندارد و واکنش دوگانه غرب نسبت به دو جنگ اوکراین و جنگ غزه را به نمایش گذاشت که بسیاری از کشور‌های عرب و کشور‌های نیم‌کره جنوبی از آن گلایه دارند. دیوید روچز، دانشیار مرکز مطالعات امنیتی شرق نزدیک آسیای جنوبی با این نظر موافق بوده و می‌گوید که عربستان سعودی «احساس می‌کند که واشنگتن ارتباط با ریاض را تضمین‌شده دانسته و با آن مثل یک شریک دفاعی واقعی برخورد نمی‌کند». به همین دلیل، کریستین الکساندر، تحلیلگر معتقد است: «با هدف قرار دادن تلاش‌های امریکا و متحدانش برای منزوی‌کردن روسیه از طریق تحریم‌ها، سفر رییسی به مسکو بخشی از استراتژی جامع روسیه برای تقویت اتحاد‌های جهانی خارج از حوزه غربی است».