هم میهن نوشت: خبر به گوش سربازان وظیفه رسیده است. همه آن‌هایی که باید دو سال از عمرشان را در پادگان‌ها بگذرانند، حالا دیگر احتمالاً فهمیده باشند که سازمان وظیفه عمومی، دوره خدمت را کوتاه کرده است. خبر، سه‌روز پیش اعلام شد: «با پیشنهاد ستاد کل نیرو‌های مسلح و تصویب فرمانده معظم کل قوا، مدت خدمت دوره ضرورت تمام سربازان حین خدمت و مشمولانی که از این پس به خدمت اعزام می‌شوند، به مدت ۳ماه کاهش یافت.»
در ادامه این اطلاعیه تاکید شده که این موضوع برای اجرای طرح تحول خدمت وظیفه عمومی و برای ایجاد عدالت در مدت خدمت است و برای سربازانی است که یا حین خدمت باشند یا از این به بعد اعزام شوند. اما آیا این اتفاق همانی است که سربازان و فعالان کمپین‌های مخالف سربازی در همه این سال‌ها به دنبال آن بودند؟
سربازی امسال به برنامه هفتم توسعه هم راه پیدا کرد. دولت در ماده ۱۰۲ این لایحه وظایفی به ستاد کل نیرو‌های مسلح داده است: «ستاد کل نیرو‌های مسلح موظف است به‌منظور تحکیم دفاع از استقلال، تمامیت ارضی کشور، استفاده بهینه از ظرفیت‌های ملی و ایجاد انگیزه لازم برای جوانان در انجام خدمت وظیفه و رشد، تعالی و توانمندسازی و افزایش مهارت‌های آنها، نسبت به تدوین سازوکار بهینه‌سازی و استحکام‌بخشی نظام خدمت وظیفه عمومی اصلاح مقررات ذی‌ربط ازجمله کاهش مدت خدمت وظیفه عمومی، کاهش نیاز به سرباز از راه جایگزینی سایر عضویت‌ها، کاهش نیاز به خدمت پیوسته سربازان و پاره‌وقت کردن خدمت سربازی برای بخشی از مشاغل سربازی به‌همراه الزامات آن، اقدام کند و آن را به‌تصویب فرمانده معظم کل قوا برساند.» در بخش دیگر این ماده هم گفته شد که در طول سال‌های اجرای برنامه، مشمولان دارای سه‌فرزند و بیشتر و مشمولان بالای ۳۵سال دارای دو فرزند، از خدمت سربازی معاف می‌شوند.
آخر مهرماه امسال، سرانجام سازمان وظیفه عمومی فراجا در اطلاعیه‌ای از کاهش طول مدت دوره سربازی خبر داد. تقی مهری، رئیس سازمان وظیفه عمومی فراجا درباره جزئیات این اطلاعیه به رسانه‌ها توضیحاتی داد: «سربازان ما به صورت بومی و غیربومی با ماموریت‌های مختلفی در مناطق گوناگون کشور در حال انجام خدمت هستند. ازجمله مناطق عملیاتی، مناطق محروم، بد آب‌وهوا یا مراقبت از مرز را به‌عهده دارند.
درحال‌حاضر حداقل خدمت سربازی از ۱۷ماه به ۱۴ماه کاهش پیدا کرده است. البته ما هم‌اکنون خدمت ۱۵، ۱۸ و ۲۱ ماهه هم داریم. برای کسانی که در مناطق عادی مشغول به خدمت هستند از ۲۴ ماه به ۲۱ ماه و خدمت سربازان غیر بومی هم از ۲۱ ماه به ۱۸ ماه کاهش پیدا کرد.» تقی مهری، همچنین تاکید کرده که مدت خدمت سربازان امریه همچنان ۲۴ ماه است.
پیش‌بینی‌های مقاله «آینده‌پژوهی خدمت سربازی در جمهوری اسلامی ایران در افق ۱۵ ساله» درست از آب درآمد. فرهاد نظری‌زاده و فرزانه میرشاه ولایتی، دو آینده‌پژوه در سال ۱۳۹۰ در مقاله‌ای از تاثیر روند‌های جهانی بر خدمت سربازی در ایران گفته بودند. جمع‌بندی این پژوهشگران نشان می‌داد که اگرچه حرفه‌ای‌گری در عرصه نظامی، روند غالب جهانی است، اما به دلیل شرایط و نیاز کشورمان، دست کم تا ۱۵ سال آینده، خدمت سربازی در کشور وجود دارد، اما شکل، محتوا و آموزش‌های مربوط باید متحول شود.
حالا در سال ۱۴۰۲، بعد از چندین کمپین در مخالفت با سربازی، خدمت وظیفه همچنان پابرجاست، اما امسال تغییری جزئی کرده و مدت زمان آن کم شده است؛ البته به شروطی. آخر مهرماه امسال، رئیس سازمان وظیفه عمومی فراجا در اطلاعیه‌ای از کاهش سه‌ماه طول مدت سربازی فقط برای سربازان حین خدمت و مشمولان اعزامی در آینده خبر داد و این طرح در راستای اجرای طرح تحول خدمت وظیفه عمومی تلقی شد.
صحبت از تغییر در نظام سربازی مختص به امروز و دیروز نیست. در تمام سال‌هایی که فعالان مدنی تلاش می‌کردند تا سربازی اجباری را لغو کنند، کلیدواژه «تحول» در نظام سربازی از زبان مسئولان هم شنیده و البته گاهی هم تکذیب می‌شد. مثلاً در سال ۱۳۹۵، خبری به نقل از محمدحسن باقری که آن زمان معاون نیروی انسانی ستاد کل نیرو‌های مسلح بود، در رسانه‌ها منتشر شد. در این خبر فلسفه به کارگیری سربازان در دو سال خدمت، پایین آوردن هزینه دفاعی و امنیتی کشور عنوان شده بود: «از نگاه اقتصاد مقاومتی، خدمت سربازی توانسته هزینه‌های این حوزه را کاهش دهد. نیرو‌های مسلح در راستای اجرای منویات مقام معظم فرماندهی کل قوا، قرارگاه اقتصاد مقاومتی را به منظور انجام اقدامات متحول‌کننده و بنیادین راه‌اندازی کرد.» این نقل قول یک‌روز بعد از اینکه در رسانه‌ها منتشر شد، موسی کمالی، جانشین اداره سرمایه‌های انسانی ستاد کل نیرو‌های مسلح، در گفت‌وگویی آن را تکذیب کرد.
بعد از آن و در ۱۷ مهرماه ۱۴۰۰، خبری از قول رئیس نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها منتشر شد. مصطفی رستمی در توئیتر خود نوشته بود: «با درایت مقام معظم رهبری و همکاری ستاد کل نیرو‌های مسلح، طرح تحول دوره خدمت نظام وظیفه در دستور کار قرار گرفته است.» آن زمان جزئیاتی از این طرح تحول، رسانه‌ای نشد. شادی مشمولان دیری نپایید و این‌بار یک‌روز بعد از این خبر، دفتر این نماینده در گفتگو با سایت باشگاه خبرنگاران جوان، این توئیت و خبر را جعلی خواند.
زمستان ۱۴۰۰، این‌بار صحبت‌هایی درباره خرید سربازی مطرح شد. کمیسیون تلفیق بودجه ۱۴۰۱ با خرید سربازی برای سربازان غایب موافقت کرده بود.
رحیم زارع، سخنگوی کمیسیون تلفیق بودجه سال ۱۴۰۱ درباره جزئیات این موافقت به ایسنا گفت: «خرید سربازی با رعایت اصل ۱۱۰ قانون اساسی و در راستای توجه به امر مقدس استحکام خانواده و فرزندآوری و تعیین تکلیف مشمولین غایب بیش از ۵ سال با اولویت افراد متأهل و بالاتر از ۳۵ سال سن که ضریب انجام وظایف مقدس سربازی تحت تاثیر تحلیل قوای جسمانی برای آنها امکان‌پذیر نیست، امکان‌پذیر خواهد بود.
بر این‌اساس افراد با پرداخت مبالغ مشخص‌شده، کارت معافیت از خدمت در زمان صلح را دریافت می‌کنند.» در این مصوبه، دارندگان مدرک تحصیلی کاردانی و کمتر از آن با پرداخت ۲۵۰ میلیون تومان، دارندگان مدرک تحصیلی کارشناسی و کارشناسی‌ارشد با پرداخت مبلغ ۴۰۰ میلیون تومان و دارندگان مدرک پزشکی عمومی، دکترای تخصصی و بالاتر از آن در تمام رشته‌ها با پرداخت مبلغ ۶۰۰ میلیون تومان به حساب خزانه کل کشور، قادر به خرید سربازی می‌شدند. این اتفاق آن زمان موافقان و مخالفانی داشت. درنهایت طحان نظیف، سخنگوی شورای نگهبان، اسفندماه سال ۱۴۰۰ گفته بود که مصوبه مجلس ایراداتی دارد و شورای نگهبان با آن مخالف است.
محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، اسفندماه پارسال در گفت‌وگویی تلویزیونی از بازنگری در قانون سربازی صحبت کرده بود. او در گفتگو به حقوق سربازان اشاره کرد: «مجلس می‌تواند درباره افزایش حقوق سربازان تصمیم‌گیری کند. گزارشی که از نیرو‌های مسلح داشتیم این بود که خیلی از سربازان به دلیل مشکلات معیشتی به خدمت سربازی نمی‌آمدند، اما با افزایش حقوقی که برای سربازان انجام شده، سربازان برای حضور در خدمت سربازی تمایل پیدا کردند.»
او گفته بود که باید در حوزه سربازی بازنگری شود: «این موضوع در دستور کار مجلس قرار دارد. امسال یک رقم قابل‌توجهی در تبصره ۱۸ برای این مسئله قرار دادیم تا کسانی که خدمت سربازی‌شان تمام می‌شود، باتوجه به حرفه‌ای که دارند، مشغول به کار شوند.» رئیس مجلس گفته بود: «ما با توجه به صحبت‌هایی که با نیرو‌های مسلح در محضر مقام معظم رهبری داشتیم به این جمع‌بندی رسیدیم که برای بهینه‌سازی خدمت وظیفه سربازی نیاز به بازنگری مجدد در این حوزه است. ان‌شاءالله با دستوری که مقام معظم رهبری دادند، با همکاری ستاد کل نیرو‌های مسلح بتوانیم در شیوه سربازی تجدیدنظر داشته باشیم.» این‌بار تکذیبیه‌ای در کار نبود.
کاهش طول مدت سربازی، موضوعی است که همه این سال‌ها فعالان حوزه اجتماعی در پی آن بودند؟ تا الان بیش از ۱۰ کارزار درباره کاهش یا خرید سربازی ثبت شده است. مجید قهاری، درس می‌خواند و فعلاً از سربازی رفتن معاف شده است. او یکی از کسانی است که با گذشتن دو سال از عمرش در پادگان سربازی، مخالف است.
قهاری تیرماه امسال کمپینی در سایت کارزار ایجاد کرد و در آن خطاب به محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس، درخواست حذف همیشگی سربازی اجباری را داشت.
او در متن این کارزار نوشت: «ما امضاءکنندگان این کارزار درخواست می‌کنیم، قانون سربازی اجباری برای مردان جوان کشور را تغییر دهید و به‌جای به‌کارگیری اجباری جوانان در طرح سربازی اجباری که طرحی قدیمی و منسوخ است، قانونی تصویب کنید که طبق آن نهاد‌های نظامی بتوانند سرباز حرفه‌ای استخدام کنند.» او در این کارزار طرح فعلی را باعث غیرحرفه‌ای نگه‌داشتن ارتش می‌داند: «زندگی مردان جوان را در تمام جهات تحت‌تأثیر قرار داده و برای بسیاری از آنان مشکلات و موانع زیادی در تحصیل، شغل، مهاجرت، سفر، ازدواج و حتی درخصوص استخدام، دریافت برخی وام‌ها، کمک‌های مالی و... ایجاد می‌کند.»
قهاری در گفتگو با «هم‌میهن» تاکید می‌کند که این کمپین تا سال ۱۴۰۹ پابرجاست و تا الان بیش از ۴۸۰۰ امضاء هم برای آن جمع شده است. او می‌گوید هنوز برای اینکه بتوانیم تشخیص دهیم که آیا کاهش چند ماهه مدت سربازی در راستای خواست مردم است یا نه، زود است و باید زمان بیشتری بگذرد تا بتوان نظر داد که آیا این اتفاق در نهایت مثبت و به نفع مشمولان است، یا نه. این اولین کمپینی نیست که در مخالفت با سربازی تشکیل شده است.
خبرگزاری فارس، مهرماه سال ۹۹ بعد از انتشار خبری درباره افزایش مدت زمان خدمت سربازی به ۲۴ ماه، کمپینی با عنوان: «درخواست جوانان برای لغو مصوبه افزایش مدت سربازی» منتشر کرد. در بخشی از این درخواست تاکید شده بود: «اکثریت جوانان، خواهان کاهش میزان خدمت سربازی هستند.»
کمپین دیگری که ۱۹ تیرماه پارسال تشکیل شده و تا سال ۱۴۰۵ هم پابرجاست، خطاب به مقام معظم رهبری خواسته شده که مدت زمان سربازی به یک سال کاهش پیدا کند: «با توجه به اهمیت دوران جوانی برای ازدواج، تحصیل و کسب‌وکار که بسیار حیاتی و مهم هستند، پیشنهاد می‌گردد مدت زمان خدمت مقدس سربازی به یک سال کاهش پیدا کند تا مانع و دشواری دستیابی جوانان به این مسائل مهم نگردد و امید جوانان به یأس تبدیل نشود.»
بیش از ۲۵۸ هزار امضاء هم در سال ۹۹ تا ۱۴۰۲ پای کارزار درخواست لغو سربازی اجباری ثبت شده است. در این کمپین به مشکلات اقتصادی پیش‌آمده و بالا رفتن هزینه زندگی اشاره شده است: «از شما ریاست محترم مجلس تقاضا داریم در قانون سربازی اجباری تجدیدنظر کنید.»
در بخش دیگری از این کارزار تاکید شده است: «با اجرای این طرح مشکلات نزدیک به سه میلیون نفر مشمول غایب که از بسیاری از خدمات اجتماعی محروم هستند، حل شده و دغدغه سربازی از دوش بسیاری از جوانان کشورمان برداشته می‌شود که خود تبعات مثبتی در جامعه خواهد داشت.»
ساسان شیخی، سال ۱۴۰۰ همان روز‌هایی که زمزمه‌هایی درباره خرید سربازی مطرح شد، کارزاری در این رابطه راه‌اندازی کرد. او در متن این کارزار نقد‌هایی به پیشنهاد آن زمان مجلس داشت و نوشت: «مبالغ پیشنهادی برای اکثریت جوانان مشمول خدمت و فارغ‌التحصیلان مقاطع مختلف دانشگاهی، با توجه به سطح درآمد متوسط در کشور، هزینه‌های زندگی و تورم مقادیر چشمگیری بوده و احتمال آن می‌رود که جمع کثیری از آنها قادر به پرداخت چنین مبالغی نباشند. بیم آن می‌رود که این موضوع موجب افزایش بی‌عدالتی شده و در عمل فقط طبقه خاصی از جامعه توان بهره‌مند شدن از بستر ایجاد شده را داشته و اقشار متوسط باید در بلاتکلیفی باقی بمانند. همچنین دوره غیبت ۵ ساله و شرط سنی در نظر گرفته‌شده برای افرادی که مجاز به استفاده از طرحند، خود باعث ایجاد بلاتکلیفی بیشتر در مشمولین غایب می‌شود و علاوه بر هدررفت توان و انرژی جوانی افراد، باعث به تاخیر افتادن و حتی مانع امورات مهم مربوط به جوانان مانند ازدواج، تشکیل خانواده و فرزندآوری، فعالیت موثر اقتصادی و ادامه‌تحصیل می‌شود.»
او حالا به «هم‌میهن» می‌گوید که به کاهش مدت سربازی برای مشمولان خوش‌بین است: «به‌هرحال این قدم مثبتی است. ما خواستار این هستیم که یک رویه اختیاری در این حوزه حاکم شود. شاید در حال‌حاضر به طور ناگهانی این اتفاق ممکن نباشد، اما شاید این قدم، حرکت تدریجی باشد به آن سمتی که خواهان آن هستیم.»
او تاکید می‌کند: «کارزار ما پیشنهاد خرید خدمت را داده بود، طرح متاسفانه همان زمان از دستور کار مجلس خارج شد و طرح جدیدی نداشتیم به جز همین طرحی که تازگی داشتیم. به نظرم این طرح هم در کلیت قدم مثبتی است و تاثیرات مثبتی دارد.
در ادامه باید سعی کنیم مطالبه جمعی‌مان، حذف سربازی اجباری باشد.» این کارزار به گفته او بیش از دو هزار و ۴۰۰ امضاء داشت. ساسان شیخی هم سربازی نرفته است: «تعداد زیادی مثل من بلاتکلیف هستند در سربازی. اکنون هم شاید شرایط سخت شده باشد برای اینکه تازه وارد سربازی شویم و آن‌زمان هم که تازه این پیشنهاد مطرح شده بود، خواستیم با شرایط منطقی‌تری سربازی را بخریم، افراد بیشتری بتوانند سربازی را بخرند و گره‌ای باز شود.» اتفاقی که البته با آن موافقت نشد.
بررسی‌های «هم‌میهن» از سایت world population review نشان می‌دهد که کشور‌های زیادی در دنیا سربازی اجباری دارند. مثلاً در آنگولا مردان بین ۲۰ تا ۴۵ ساله باید ۲ سال سربازی اجباری بگذرانند. در ارمنستان هم دو سال سربازی اجباری برای مردان بین ۱۸ تا ۲۷ سال وجود دارد. در اتریش مردان بین ۱۸ تا ۵۰ ساله باید ۶ تا ۹دوره سربازی بگذرانند و در کشوری مانند آذربایجان هم دوره ۱۲ تا ۱۸ ماهه سربازی برای مردان ۱۸ تا ۲۵ سال وجود دارد. در لائوس، مردان ۱۸ ساله باید برای ۱۸ ماه سربازی، خودشان را آماده کنند و در مراکش هم زنان و مردان ۱۹ ساله باید به مدت یک‌سال سرباز باشند. در این لیست، نام ایران هم وجود دارد. مردان ۱۸ ساله باید بین ۱۸ تا ۲۴ ماه سرباز باشند. این سایت در بخش دیگری نوشته است که ۸۵ کشور در دنیا، سربازی اجباری دارند.
بررسی‌های «هم‌میهن» از سایت statista، اما اطلاعات دیگری به دست می‌دهد. بریتانیا در سال ۱۹۵۷ به خدمت اجباری پایان داد و به‌تبع‌آن بسیاری از کشور‌های اروپایی از او پیروی کردند. اما بسیاری از کشور‌های دنیا به دلایلی همچنان سربازی اجباری اجرا می‌شود. در حدود ۳۰ کشور دنیا، سن و سال مشخصی برای تکمیل خدمت سربازی وجود دارد، کوبا و کلمبیا ازجمله این کشور‌ها هستند. اطلاعات این سایت می‌گوید که سربازی اجباری برای همه، در کشور‌های خاورمیانه بیشتر از سایر نقاط رواج دارد.
با تمام این توضیحات، علیرضا اسکندری‌نژاد و سیدضیا هاشمی، دو دانش‌آموخته دانشکده علوم اجتماعی، در پژوهشی با نام «چالش‌های سربازی در ایران، فراتحلیل کیفی پژوهش‌های موجود» در سال ۱۴۰۱، درباره سربازی در ایران نتیجه‌گیری‌هایی داشتند. در این پژوهش آمده است: «سربازی در ایران ابعاد گوناگونی دارد که پژوهشگران آن را مثبت یا منفی ارزیابی کرده‌اند. بر پایه تجربیات داخلی و خارجی، سربازی در شکل کنونی آن برای جامعه ایرانی کارکرد چندانی ندارد و نیاز به تغییر شکل و به‌روزرسانی آن، بیش از هر زمانی احساس می‌شود.»
