بازار انحصاری دولتی‌ها در پالایش نفت

اعتماد نوشت: بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت پالایش کشور که بخش بزرگی از بازار پرتقاضای کنونی ایران را پوشش می‌دهد در انحصار دولت یا نهاد‌های شبه‌دولتی است. بر اساس داده‌های موجود، به جز پالایشگاه کرمانشاه که ۸۰ درصد سهام آن در فرایند خصوصی‌سازی به بخش خصوصی واگذار شده، ۹ پالایشگاه دیگر در مالکیت دولت و نهاد‌های عمومی غیردولتی، بازاری کاملا «انحصاری» را شکل داده‌اند که از روغن موتور و فرآورده‌های سوختی و نفتی شروع می‌شود و به انواع حلال‌ها و مواد مورد استفاده از صنایع می‌رسد.

این گزارش بر اساس داده‌هایی به دست آمده که مرکز پژوهش‌های مجلس در سلسله گزارش‌هایی با هدف بررسی نقش شبه‌دولتی‌ها در اقتصاد ایران انجام می‌دهد. این بررسی به خوبی نشان می‌دهد که دولت چگونه قیمت انرژی در برخی فرآورده‌ها مانند سوخت را در دست خود نگه داشته و از طرف دیگر، چگونه فضای نوسان قیمتی به ویژه در بخش روانکار‌ها را ایجاد کرده است. در یک سال گذشته، با اینکه قیمت سوخت به صورت دستوری در یک جا نگه داشته شده، اما به‌طور مثال قیمت روغن موتور با شوک‌های عجیبی روبرو شده که حالا می‌توان بازتاب آن را در افزایش سود شرکت‌های دولتی حاضر در بورس مشاهده کرد.

بازیگران اصلی بازار پالایش نفت ایران را این سازمان‌ها تشکیل می‌دهند: دولت و نماینده آن شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، سازمان تامین اجتماعی، شرکت‌های سهام عدالت، صندوق بازنشستگی بانک‌های ملی و بانک‌های ادغام شده و وزارت نفت، سازمان تامین اجتماعی، نیرو‌های مسلح و دست آخر هیات امنای صرفه‌جویی ارزی.

دولت

دولت از طریق شرکت پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، سهامدار پالایشگاه‌های نفت آبادان، امام خمینی، کرمانشاه و حتی بخشی از خلیج فارس است. دولت ۱۰۰ درصد پالایشگاه نفت آبادان را در اختیار دارد که بالاترین ظرفیت اسمی پالایش نفت خام یعنی نزدیک به ۴۰۰ هزار بشکه در روز را در بین ۱۰ شرکت پالایشی نفتی دارد. از طرف دیگر، دولت به‌طور غیرمستقیم و از طریق سهامداری در بانک‌های ملت، صادرات و تجارت که سهامدار شرکت‌های پالایشی نفت ایران هستند نیز در شرکت‌های پالایش نفت سهامدار است!

تامین اجتماعی

دو بازوی سازمان تامین اجتماعی در پالایشگاه‌ها، شرکت موسوم به «تاپیکو» و بانک رفاه هستند که به‌طور غیرمستقیم در شرکت‌های نفت ستاره خلیج فارس، پالایشگاه بندرعباس و پالایشگاه اصفهان سهامدارند. شرکت «صباتامین» که خود زیرمجموعه تامین اجتماعی است نیز سهامدار بانک‌های ملت و تجارت محسوب می‌شود که از این طریق، سهامدار جزو پالایشگاه تبریز و تهران شده است. تامین اجتماعی اینگونه بخش عمده سهام دو پالایشگاه لاوان و امام را در اختیار دارد. پالایشگاه امام خمینی، در سال ۱۴۰۱ در قالب مکانیزم رد دیون دولت به سازمان تامین اجتماعی واگذار شده است.

سهام عدالت

سهام عدالت (شرکت‌های سرمایه‌پذیر) مالک مستقیم ۶۹ درصد سهام پالایشگاه نفت تهران است و از طریق بانک‌ها نیز به صورت غیرمستقیم در پالایشگاه یاد شده سهام دارد. بانک تجارت ۵، صادرات ۵ و ملت ۳ درصد سهام پالایشگاه نفت تهران را در اختیار دارند و ۴۰ درصد سهام بانک‌های تجارت و صادرات و ۳۰ درصد سهام بانک ملت در اختیار سهام عدالت است. به این ترتیب مجموع سهامداری مستقیم و غیرمستقیم سهام عدالت در پالایش نفت تهران به حدود ۷۴ درصد می‌رسد. ترکیب هیات‌مدیره این پالایشگاه ۴ نفر نماینده سهام عدالت و یک نفر نماینده شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی است. از طرف دیگر، ۲۰ درصد سهام پالایشگاه‌های تبریز، بندرعباس و لاوان در اختیار سهام عدالت است. این شرکت‌ها در پالایشگاه‌های اصفهان و شیراز نیز ۱۲ درصد سهم دارند. در واقع سهام عدالت در ۶ پالایشگاه کشور، حداقل یک کرسی هیات‌مدیره دارد!

صندوق‌های بازنشستگی

صندوق بازنشستگی بانک ملی، مالک مستقیم ۲۰ درصد سهام پالایشگاه لاوان و ۱۹ درصد از پالایشگاه شیراز است. این صندوق ۲۱ درصد هلدینگ غدیر را در اختیار دارد که این هلدینگ مالک عمده گروه نفت و گاز پارسیان است.

صندوق بازنشستگی کارکنان صنعت نفت از طریق شرکت سرمایه‌گذاری اهداف مالک غیرمستقیم شرکت‌های پالایشی نفت است. شرکت سرمایه‌گذار اهداف، مالک ۳۳ درصدی نفت ستاره خلیج‌فارس است که سومین پالایشگاه بزرگ کشور محسوب می‌شود. این شرکت ۱۰۰ درصد شرکت پتروشیمی فردا را در اختیار دارد که ۱۶ درصد پتروشیمی فناوران، ۶۹ درصد نفت سپاهان و ۱۰۰ درصد پالایش نفت جی را در اختیار دارد. نفت سپاهان و پالایش نفت جی، ۳ و ۵ درصد سهام پالایشگاه نفت اصفهان را در اختیار دارند.

هیات امنای صرفه‌جویی ارزی

هیات امنای صرفه جویی ارزی از سال ۱۳۷۸ فعالیت می‌کند که اعضای آن توسط وزیر بهداشت تعیین می‌شوند. این هیات، مسوولیت اعزام‌های پزشکی و بخشی از واردات دارو را در اختیار دارد. نکته عجیب اینکه ۱۵ درصد پالایشگاه نفت اصفهان در اختیار این هیات است و ۱۰۰ درصد شرکت آوای پردیس سلامت را نیز در اختیار دارد.

کنترل بازار دست کیست؟

به‌طور کلی، ۹۹ درصد کنترل و مدیریت صنعت پالایشی کشور در اختیار دولت و نهاد‌های عمومی است. به عبارتی، بخش خصوصی در این بازار پرتقاضا اصلا به حساب نمی‌آید. تامین اجتماعی ۴۵ درصد این بازار را در اختیار دارد. دولت (شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران) ۳۵ درصد و سهام عدالت ۱۱ درصد بازار را به دست گرفته‌اند. سازمان تامین اجتماعی نیرو‌های مسلح نیز با سهم ۸ درصدی از میزان پالایش نفت خام در جایگاه بعدی است.

در این فرایند، دولت در رتبه اول سهم از جریان‌های نقدی قرار دارد. ۲۷ درصد از جریان‌های نقدی پول حاصل از تولید فرآورده‌های پالایشی به جیب دولت می‌رود. ۲۰ درصد از جریان نقدی در اختیار سازمان تامین اجتماعی و ۱۵ درصد در اختیار شرکت‌های سهام عدالت است. صندوق بازنشستگی نفت ۸ درصد از جریان نقدی صنعت پالایشی را در دست دارد. تامین اجتماعی نیرو‌های مسلح ۳ درصد و مابقی ۲ درصد از پول حاصل از محصولات را در اختیار دارند.