محله‌ای که روزی میزبان نخستین ماشین‌های دودی بود

از سال ۱۲۶۸ هجری شمسی که خودرو‌ها در خیابان‌های شهر تردد کردند، چهره شهر دگرگون شد. درشکه و گاری کم‌کم جای خود را به رقیب‌های قدرتمند و تازه‌وارد‌ها دادند و کم‌کم این وسایل نقلیه کندرو به جزیی از خاطرات شهرنشینان تبدیل شدند.

به گزارش همشهری آنلاین، خیلی زود راه دروازه خانی‌آباد، دروازه غار و دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) نیز به روی این تازه‌وارد‌ها گشوده شد. آن زمان محله شوش به «شبیر» و محله‌های نزدیک آن به نام «دروازه عبدالعظیم (ع)» شناخته می‌شد که بعد‌ها به دلیل عبور و مرور ماشین‌های دودی از این محل به دروازه ماشین دودی مشهور شد؛ بنابراین نخستین خط ماشین دودی در همین محدوده برای رفت و آمد شهروندان از محله شوش و دروازه حضرت عبدالعظیم (ع) تا میدان راه‌آهن راه‌اندازی شد. در گزارش پیش رو با کمک ریش سفیدان محله شوش، تاریخ شفاهی این بخش از منطقه را جست وجو کردیم که در ادامه می‌خوانید.

محله شوش (شبیر) در محدوده شمال غربی منطقه، از شمال به خیابان شوش، از جنوب به محله مظاهری و خیابان‌های شهیدان تاجیک و رضا خانی و از شرق به خیابان ۱۷ شهریور منتهی می‌شود. دیوار جنوبی تهران قدیم از خیابان شوش فعلی آغاز می‌شد و تا حد فاصل میدان راه‌آهن امتداد داشت.

زمان شکل‌گیری محله شوش به دوران دارالخلافه ناصری باز می‌گردد. آن زمان، دور تا دور تهران را دیوار‌های بلند فرا گرفته بود و بیرون این دیوار‌ها نیز به شکل خندق و حفره‌های عمیق دیده می‌شد، به‌طوری که ارتباط شهر و شهروندان با بیرون از آن فقط از ۱۲ دروازه در گوشه و کنار امکان پذیربود.

دروازه‌های جنوبی تهران قدیم عبارت بودند از خانی‌آباد، دروازه غار و دروازه حضرت عبدالعظیم (ع). به همین علت بود که محله شوش (شبیر) کنونی و محله‌های نزدیک آن را به نام دروازه عبدالعظیم (ع) می‌شناختند. اکنون محله شوش با چهره‌ای متفاوت در ناحیه یک واقع شده و مساحت آن به ۷ هکتار می‌رسد.

خط راه‌آهن و هزار و ۵۰۰ مسافر

در اسناد تاریخی، نشانه‌ای از وجود یک روستا یا منطقه مسکونی قابل توجه در محدوده فعلی محله شوش به چشم نمی‌خورد. اما نکته‌ای که باید به آن اشاره داشت این است که آن زمان در بیرون از دروازه‌های تهران از جمله در گوشه و کنار منطقه ما مثل شوش، نوعی زندگی به شکل حاشیه‌نشینی وجود داشته که به مرور زمان دچار تحول و تغییرشده است.

«حسین حیدری» از ریش سفیدان و معتمدان محله شوش است که با خانواده‌اش در خیابان مظاهری زندگی می‌کند. او که صاحب قدیمی‌ترین مصالح‌فروشی محله است در باره تاریخچه این محله می‌گوید: «در روزگار قدیم به خیابان شهرزاد، لب خط می‌گفتند. علتش خط آهنی بود که از اینجا می‌گذشت. البته از این مسیر قطار‌هایی کوچک با واگن‌هایی آهنی تردد داشتند. به دلیل اینکه هنگام عبور ومرور این نوع قطار‌ها دود زیادی به هوا بلند می‌شد، مردم به آن‌ها ماشین دودی می‌گفتند. مسیر ریل راه‌آهن تا شهرری ادامه داشت و در طول روز حدود هزار و ۵۰۰نفر از این خط آهن استفاده می‌کردند.»

به گفته شهروند قدیمی محله شوش، خیابان شهرزاد سابق تا کنون چند مرتبه تغییر نام یافته است. «شبیر» و «تکلی فاما» از اسامی این محله است؛ هر چند بیشتر شهروندان بومی و افراد قدیمی محله هنوز در گفتگو‌ها و دادن نشانی، از اسم «لب خط» استفاده می‌کنند. اما افراد تازه وارد که به اینجا می‌آیند نام قدیمی و تاریخی اینجا را نمی‌دانند و به همین دلیل وقتی نام جدید آن را بیان می‌کنند اهالی می‌فهمند که بومی نیستند و غریبه‌اند.

تیر دوقلو، نخستین شبکه برق‌رسانی

«تیر دوقلو» نام یکی از محله‌های شناخته شده در محله شوش است. نامگذاری این محل مربوط به زمانی است که نخستین شبکه برق‌رسانی و کابل‌کشی برق خانگی به اینجا و محله‌های اطراف رسید.

حیدری، درباره علت نامگذاری تیر دوقلو می‌گوید: «آن سال‌ها مردم از چراغ‌های نفتی یا گردسوز برای روشن کردن خانه‌هایشان استفاده می‌کردند. زمانی که مطلع شدند که به‌زودی برق به خانه‌هایشان راه پیدا می‌کند و می‌توانند زندگی بهتری داشته باشند، خیلی خوشحال شدند. در این محل ۲تیر برق چوبی بزرگ وجود داشت که از طریق آن‌ها برق به محله و دیگر نقاط انتقال پیدا می‌کرد. به دلیل اینکه این تیر‌های برق ۲ عدد بودند و سال‌ها در کنار هم دیده می‌شدند، مردم به اینجا محله «تیر دوقلو» می‌گفتند. برق از اینجا به محله‌های دیگر راه پیدا کرد و درمدت چندسال به همه جا رسید.»

«مسجدوفا»

یکی از اماکن مذهبی قدیمی محله شوش مسجد وفاست که قدمت زیادی دارد. «محمود علیرضایی» از شهروندان قدیمی محله شوش است. او باتوجه به سابقه زندگی‌اش در این محدوده اطلاعات خوبی راجع به اتفاقات گذشته و پیشرفت محله دارد که با صبر و حوصله در اختیارمان می‌گذارد و می‌گوید: «مسجد وفا توسط فردی به نام «سید حبیب‌الله شبیر» ساخته شد که به نوعی از بزرگان خاندان خود بوده است. وفا نیز نام یکی از بستگان نزدیک شبیر بوده که به دلیل تقوا و ایمانش دوستداران بسیاری داشت.

پس از فوت وفا، «شبیر» تصمیم گرفت که نام این مسجد را وفا بگذارد.» به گفته علیرضایی در روزگار قدیم افرادی به واسطه انجام کار‌های خیر بین شهروندان مشهور و معروف شدند. اکنون نیز نوعی همکاری ومشارکت بین شهروندان ساکن در محله شوش دیده می‌شود که به نظر می‌رسد حاصل انتقال این نوع فرهنگ به نسل‌های بعدی است.

صدای خاموش دلاک و عمو حمومی

جمعیت کنونی محله شوش (شبیر) حدود ۳۲هزار نفر است که با بررسی مساحت ۷۰هکتاری و همچنین تعداد واحد‌های مسکونی آن می‌توان نتیجه گرفت که محله شوش تراکم جمعیتی بالایی دارد. بافت فرسوده درهم تنیده و کیفیت پایین سکونتگاه‌های شهروندان محله شوش از دیگر ویژگی‌های این نقطه از منطقه است. علیرضایی در باره بافت مسکونی و امکانات این محله در گذشته می‌گوید: «در قدیم که خانه‌ها به شکل آپارتمانی و مدرن نبود خانواده‌ها برای استحمام و شست وشو از گرمابه‌ها و حمام‌های عمومی و انفرادی استفاده می‌کردند.

در این محدوده بیش از ۳ گرمابه وجود داشت که معروف‌ترین آن‌ها نوروزی، گوشتایی و درخشنده بود که در نقاط دیگر شهر نیز شعبه‌های دیگری داشتند. از بین این حمام‌ها فقط ۲ باب آن به نام‌های نوروزی و درخشنده به‌صورت ساختمان قدیمی باقی مانده و هنوز تخریب نشده است. در میان گرمابه‌داران مشهور محله شوش «رضا دولابی» را به انضباط و مردمداری می‌شناختند. اکنون معتمدان و افراد قدیمی محله در تلاشند تا مسئولان شهرداری گرمابه‌های قدیمی محله را به امکانات مورد نیاز شهروندان تبدیل کنند.

«موغاری‌ها، طرقبه‌ای‌ها و سفیده‌ای‌ها»

پس از آزادسازی زمین‌های محدوده محله شوش (شبیر) و اطراف دروازه ورودی شهر شهروندان بیشتری به اینجا مهاجرت کردند. آن‌ها زمین‌های مناسب و مورد نظرشان را با قیمت‌های بسیار پایین خریدند و شروع به خانه‌سازی کردند. همین زمان بود که زندگی حاشیه‌نشینی تغییر پیدا کرد و ساکنان با بهره‌مندی از مصالح ساختمانی از جمله خشت و گل و ستون‌های چوبی برای خود و خانواده‌شان خانه و سرپناه ساختند.

اوایل دهه ۵۰ را می‌توان به‌عنوان زمان اوج‌گیری مهاجرت اقوام مختلف و افزایش جمعیت محله شوش یاد کرد. به گفته ریش سفیدان و بومی‌های‌های محله شوش، اقوام موغاری، طرقبه‌ای و سفیده‌ای از ساکنان رسمی و قدیمی محله‌اند؛ هرچند پس از گذشت چند دهه، اقوام دیگری نیز به بافت جمعیتی محله شوش اضافه شده‌اند.