هزارتوی کمبود مرغ

حجم بسیار اندک تجارت‌جهانی گوشت مرغ در قیاس با کل تولید آن در دنیا به‌خوبی موید این ادعاست که همه کشورهای دنیا خوداتکایی در تولید گوشت مرغ را پایه تامین پروتئین حیوانی، جهت حصول امنیت و اقتدار غذایی خود قرار داده‌اند. دلیل اصلی این رویکرد، بهره‌وری بیشتر تولید گوشت طیور نسبت به گوشت قرمز است که با مصرف مقادیر بسیار کمتر غلات و آب، می‌تواند مقدار مشابه گوشت را تولید کند و این مرهون پیشرفت ژنتیکی نژادهای گوشتی طیور در دهه‌های اخیر است که با دو مولفه سرعت رشد و ضریب تبدیل گوی سبقت را از سایر رقبا ربوده‌اند.

بر اساس همین توجه و اهمیت حوزه ژنتیک و لزوم بهبود سویه‌های مورد‌استفاده در تولید گوشت مرغ، در ایران نیز ایجاد مجتمع لاین بابل‌کنار در دهه‌۷۰ انجام شد و سویه‌ای از هلند برای پرورش در آن وارد شد که نام ایرانی آرین را برای آن انتخاب کردند.

سید‌فرزاد طلاکش، دبیرکل فدرسیون طیور ایران، در این مطلب به بررسی آسیب‌‌‌‌‌هایی که پرورش این‌گونه مرغ برای کشور، امنیت غذایی و نیز قیمت گوشت مرغ به بارآورد می‌پردازد.

روند ورود این‌گونه به بازار در ابتدا با اقبال مواجه بود اما غفلت از توسعه آن طی دو دهه، در مقایسه با رقبای خارجی موجب رانده‌شدن آن به حاشیه و غلبه ‌سویه‌‌‌‌‌های خارجی شد.

با این وجود پس از بحران ارزی در سال‌های پس از آغاز تحریم‌های سال‌۱۳۹۷، به بهانه کمبود منابع ارزی ‌بار دیگر توسعه این سویه در دستور کار قرار گرفت و به نحو دستوری به مرغداران کشور تحمیل شد. هرچند کارشناسان در جریان بودند و این مساله را به متولیان نیز منتقل کردند که توسعه این سویه هم با توجه به وضعیت واردات غلات و هم مسائلی که موجب رقابت‌‌‌‌‌ناپذیری آن خواهد شد - از جمله در بهره‌‌‌‌‌وری خوراک- به صلاح اقتصاد کشور نیست، با این‌وجود توسعه این نژاد در اصل، هلندی و به اسم، ایرانی، در دستور کار قرار گرفته‌است. این گزارش با نشان‌دادن انحراف‌‌‌‌‌های به‌وجود آمده در صنعت پروتئین کشور به‌واسطه اصرار و وارد آوردن فشار دستوری برای پرورش این‌گونه، از جمله ایجاد انحراف در آمار، به‌دست‌‌‌‌‌اندرکاران توصیه می‌کند با دقت‌نظر به‌نظر کارشناسان به این رویه پایان داده و از وارد آوردن ضرر بیشتر جلوگیری کنند.

آرین؛ نژاد خارجی، نام ایرانی

گزارش تهیه‌شده از سوی فدراسیون طیور ایران عنوان می‌کند: کار پرورش این نژاد در دهه‌۷۰ با واردات سویه‌ای از هلند بنام هیبرو آغاز شد ولی با نام ایرانی آرین ادامه یافت. در سال‌های نخست، تولیدات آن با فاصله‌ای اندک نسبت به رقبای خارجی عرضه می‌‌شد و در بازار هم با اقبال نسبی مواجه بود، لیکن بی‌توجهی، بی‌مهری و غفلت از توسعه و بهبود ژنتیکی آن، طی بیش از ۲ دهه، این سویه را به حاشیه راند و باعث حذف کامل آن از گردونه رقابت با سویه‌های به‌شدت توسعه‌یافته و بهره‌ور خارجی شد.

در سال‌۱۳۹۸به بهانه مشکلات موقتی که در انتقال ارز برای واردات اجداد سویه‌های موجود کشور حاصل شد که با اینکه کاملا مشخص بود مشابه سایر مشکلات ارزی کشور با پیگیری مناسب بالاخره حل می‌شود، ولی توسط برخی از دست‌اندرکاران با بی‌تدبیری و با تحریف اطلاعات واقعی و انتشار این مطالب غیر‌واقعی در سطح مقامات تصمیم‌گیر کشوری، ‌بار دیگر توجه به جانب سویه آرین به‌عنوان تنها راه حل نجات کشور جلب شد و به‌رغم اطلاع از اینکه این سویه نقاط ضعف بسیاری دارد و نمی‌تواند به‌دلیل دو دهه‌رها‌سازی و عقب‌ماندگی، جایگزینی مناسب برای سایر سویه‌های بهره‌ور خارجی باشد، با این وجود برنامه استفاده از همین شرایط ناپایدار و غیر‌اقتصادی لاین آرین در دستور کارسیاستگذاران قرار گرفت و تاوان سنگینی را هم بر بدنه صنعت مرغداری و مردم مصرف‌کننده تحمیل کرده‌است.

اشتباه محاسباتی در رویکرد آینده‌نگر سیاستگذار

بر اساس این گزارش، به‌رغم اینکه دستور مسوولان تلاش و پیگیری برای احیای این نژاد بود ولی متولیانی که عهده‌دار سیاستگذاری و اجرای برنامه احیای مرغ آرین شدند، بدون اینکه آسیب‌‌‌‌‌شناسی عدم‌موفقیت این سویه در ۲ دهه‌گذشته را مدنظر قرار دهند و جریانی را که می‌توانست بدون شعارزدگی و آسیب‌رساندن به ماهیت وجودی و اهمیت توسعه منطقی این سویه در میان‌مدت و بلندمدت با راهبرد تکوینی بهبود نژادی و جایگزینی تدریجی، نویدبخش خوداتکایی درآینده تامین جوجه اجداد و مادر کشور باشد، با اتخاذ رویه‌‌‌‌‌ای نادرست، غیر‌استاندارد، غیر‌علمی و بدون درنظر گرفتن خسارات اقتصادی و اجتماعی حاصله با کارهایی عجولانه و با تکرار اشتباهات گذشته و تحمیل خسارات بیشتر به دلایل نامشخص که به سختی توجیه‌‌‌‌‌پذیر است این نژاد را به سمت تکثیر آنی سوق دادند و به‌این‌ترتیب سعی کردند با حرکات چکشی، دستوری و با قدرت انحصاردولتی، آرین را به اقتصاد ضعیف‌شده و آسیب‌دیده مرغداری گوشتی کشور تحمیل کنند و از کیسه زیان مرغداران کشور با هزینه گزاف آن را جایگزین سویه‌های رایج کنند که البته به‌جز ضربه بزرگی که طی این مدت بر اعتماد صنعت طیور به این سویه در کشور وارد کرده، دستاورد دیگری نداشته‌است.

حتی امروز پس از این همه جنجال و هزینه ملی، سویه آرین در ابعاد گوناگون از جمله بهره‌وری خوراک، کیفیت لاشه و همچنین طول زمان پرورش (که خود بهره‌‌‌‌‌وری استفاده از فضای فیزیکی و زیرساخت موجود برای تولید گوشت مرغ را کاهش می‌دهد) دچار ضعف‌های جدی است که ادامه اصرار بر کاربری آن بدون پشتوانه‌های فنی و حمایتی لازم، نه‌تنها مانع از استفاده وسیع این سویه در صنعت طیور کشور است بلکه هدر رفت منابع عمومی، زیان هنگفت و ورشکستگی مرغدارانی که با اجبار و الزام به پرورش آرین پرداخته‌اند و ازدست‌رفتن اشتغال پایدار در این دومین صنعت بزرگ کشور را به‌همراه خواهد داشت.

در بعد صادرات نیز به دلیل ضعف مشخصات ژنتیکی و نیز خصوصیات لاشه، چشم‌اندازی امیدبخش برای صادرات آن حتی به کشورهای توسعه‌نیافته وجود ندارد. به‌طور کلی باید اشاره کرد که برآوردهای کارشناسی حاکی است استفاده از سویه آرین در شرایط فعلی کاهش تولید ۲۵‌درصدی گوشت مرغ و به همین نسبت افزایش هزینه‌های کشور را باعث خواهد شد. ضمنا باید توجه داشت که ملاحظاتی مانند وابستگی شدید کشور به واردات غلات و افزایش تقاضا و قیمت این اقلام در جهان با اصرار بر جایگزینی بیش از توانمندی آرین در کشور که به‌طور قابل‌توجهی باید مصرف بیشتری از غلات را برای آن مدنظر قرار داد، باعث تعمیق ریسک استفاده از این سویه است. جالب اینکه با پیگیری‌های متعدد و جلسات تخصصی در ابعاد مختلف دریافته‌‌‌‌‌ایم که حتی سیاستگذاران کشور در این موضوع بعد از ۴ سال‌بررسی و کسب اطلاع از کلیه تشکل‌ها و صاحب‌نظران، آگاه شده‌اند که این روش اجرایی برای گسترش مرغ آرین اشتباه است و عواقب نامطلوبی دارد اما چرا عقب‌نشینی نمی‌شود کسی نمی‌داند.

انحراف زنجیره مرغداری

بنا بر این نوشتار، زنجیره مرغداری کشور به‌دلیل این فشار غیر‌اصولی و غیر‌اقتصادی مجبور به انحراف شده و چون هم نمی‌تواند از دستورات دولتی به‌صورت عینی سرپیچی کند و هم راه دورزدن مشکلات را تا حدی تجربه کرده است لذا تمامی ذی‌نفعان از اجداد، مادر و گوشتی تجاری عملکردشان بر روی مستنداتی که ارائه می‌کنند با آنچه در عمل انجام می‌دهند، فاصله بسیار زیادی دارد که در نتیجه آن اولا آمارهای تولید و جوجه‌ریزی واقعی اجداد و مادر و تجاری گوشتی کاملا مخدوش و غیر‌قابل‌استناد بوده و ثانیا هرگونه برنامه‌ریزی بر اساس آمارها برای رفع معضلات عرضه و قیمت گوشت مرغ در بازار عملا غیر‌ممکن شده و تاوان سنگینی به بدنه دولت از جمله وزارت جهادکشاورزی وقت و سایر دست‌اندرکاران دولتی و از آن مهم‌تر بر دوش مصرف‌کنندگان مرغ تحمیل شده که کاملا ضد‌شعار رفع محرومیت، ثبات اقتصادی و تامین امنیت غذایی است.

آمارهای کاغذی

همواره بیان و نوشتار تشکل‌های تخصصی، صاحب‌نظران کشور این بوده‌است که گرچه سیاستگذار بنا به ضرورت‌های متعدد مورد ادعا که بعضا پشتوانه قابل‌دفاعی هم ندارد، اصلاح و توسعه سویه آرین را در دستور کار دارد ولی منطق علمی، اقتصادی و اجرایی همراه با محاسبات دقیق هزینه-‌فایده در این اقدام باید سرلوحه سیاستگذاری آن قرار گیرد و از هرگونه تصمیمات عجولانه و هیجانی خودداری شود، اما آنچه شاهدیم با فقدان توجه به این توصیه‌ها نه‌تنها پیشرفتی در اجرای سیاست توسعه و احیای آرین به‌دنبال نداشته بلکه هدر‌دادن منابع ملی کشور در قالب حمایت‌های تحقیقاتی و آن‌هم با شکل چند متولی توسط معاونت فناوری ریاست‌جمهوری و موسسه تحقیقات علوم دامی که به‌نظر توان اینکه بتوانند پیشرفت این سویه را تضمین کند، ندارند. این‌گونه سیاست‌بازی و سیاست‌ورزی باعث کمبود و گرانی غیر‌موجه گوشت مرغ در بازار مصرف آن شده‌است و آمارهای مخدوش جوجه‌ریزی از سوی متولیان خصوصی و دولتی هم نمی‌تواند خبر موثقی برای حل این بحران باشد.

مشکلات اجرایی و پیشنهادات

اگر بتوان به اهم مشکلات در این بخش اشاره کرد نخست اینکه به دلیل ضعف ساختاری واحدهای اجداد و مادری به‌کار گرفته‌شده، عملا بیشتر جوجه‌های مادر و تجاری تولیدشده دارای کیفیت نامطلوب، هم از دیدگاه رشد و هم ایمنی بوده که البته به‌معنای خسارت اقتصادی شدید در واحدهای مرغ مادر و گوشتی پرورش‌دهنده سویه آرین است.

علاوه بر این استقبال مرغداران گوشتی که بیش از ۸۰‌درصد آنها واحدهای کوچک زیر ۳۰‌هزار قطعه بوده و از بنیه مالی بسیار ضعیفی به‌خصوص در شرایط حال‌حاضر صنعت که به نقدینگی ۶‌برابر بیشتر از مدت مشابه سال‌قبل نیاز دارد از این سویه به دلیل وزن‌گیری کمتر و مصرف خوراک بیشتر در مقایسه با سایر سویه‌ها، بسیار ضعیف و با مقاومت بسیار همراه است و به همین دلیل نرخ جوجه یک‌روزه آرین نسبت به سایر رقبا با‌ درصد بالایی کمتر است و در نتیجه شرکت‌های مرغ مادر پرورش‌دهنده آرین نیز با زیان هنگفتی روبه‌رو هستند که نه‌تنها قابل‌جبران نیست بلکه خطر حذف این پرورش‌دهندگان از زنجیره مادر گوشتی تا حداقل یک سال‌آینده وجود دارد و جبران جایگزینی آنها عملا در کوتاه‌مدت امکان‌پذیر نبوده و خسارت کمبود تولید گوشت مرغ ناشی از آن باید مورد‌توجه سیاستگذاران ملی باشد.

جز این، استقبال بازار گوشت مرغ در سطح کشتارگاه‌ها، هم به شکل عمده‌فروشی و هم در مقیاس خرده‌فروشی مرغ به دلیل ویژگی‌های لاشه این مرغ‌ها، از جمله اختلاف ۱۰ - ۸‌درصد اندازه کوچک‌تر گوشت سینه آرین با سایر سویه‌ها و رنگ زردتر پوست در آرین و اساسا جثه کوچک‌تر در آرین نیز بسیار ضعیف و با تبلیغات منفی همراه است و در نتیجه زیان حاصل از آن به مرغدار گوشتی پرورش‌دهنده منتقل شده و زیان مرغدار را دوچندان می‌کند.

این گزارش می‌افزاید: مخدوش‌شدن آمار و گم‌شدن آمار واقعی پرورش رده‌های مختلف اجداد، مادر و تجاری آرین هم تبعات عادت به تخلفات را ترویج داده، هم متولیان امر مجبور به گزارش غیرواقعی به بالادست خود شده‌اند و هم تمام مساعی و سیاست‌های به‌کار گرفته‌شده برای جبران کمبود گوشت مرغ و مناسب‌سازی نرخ آن برای مصرف‌کنندگان به شکست انجامیده است و هم تعدادی از مرغداران اجداد، مادر و گوشتی که اصرار بر عملکرد صحیح و قانون‌مدار دارند در آستانه ورشکستگی قرار گرفته‌اند که معلوم نیست تبعات آن در آینده نزدیک چه میزان خسارت جدی به کشور برای تامین گوشت مرغ وارد خواهد کرد.

امیدواریم مسوولان با آگاهی کامل و مسوولانه و با نگاهی به پتانسیل‌های فعلی سویه آرین، اصلاح سریع دیدگاه‌های حاکم و بازنگری دستورات صادرشده فعلی را با شجاعت کامل انجام داده وحرکت صحیح و اصولی به سمت توسعه صنعت طیور کشور در دستور کار جدی تمامی ذی‌نفعان حاکمیتی و صنفی قرار گیرد و با کمک بخش‌خصوصی ذی‌صلاح و راه‌‌‌‌‌هایی که در مکاتبات متعدد فعالان به صراحت و با مسوولیت‌پذیری کامل پیشنهاد شده‌است، هم سیاست توسعه این نژاد در مسیر درست قرار گیرد و هم بحران تامین اجداد با صدور مجوز واردات نژادهای برتر که سابقه کار در ایران دارند به‌زودی حل و فصل شود.