بر پهنه کوهپایه‌های توچال و در میان درختان کهن سرو و سپیدار دره سرسبز دربند، جایی است که زمانی ییلاق تابستانی شاهان سلسله قاجار بوده است. سعدآباد مجموعه‌ای است از ۱۸ کاخ و کوشک با معماری زیبا و انبوهی از گنجینه‌های ملی که ۱۳ تای آن تبدیل به موزه شده و شاید کمتر کسی هر ۱۳ تا را دیده باشد.
به گزارش سرزمین من، این مجموعه ۱۱۰ هکتاری با تپه‌ها و دره‌های مشجر و آواز خوش پرندگان و آب روان قنات‌ها و رودخانه باصفای جعفرآباد که از میان باغ‌ها می‌گذرد، تنها گوشه طبیعت فراموش شده تهران است.
هرگوشه بافت تاریخی شمال تهران قدیم که تنها در سعدآباد از روزگار قاجار دست‌نخورده باقی مانده، خاطره‌ای از تاریخ معاصر ایران در دل دارد. این همه برای ساکنان تهران که تهران را ندیده‌اند، غنیمت است. سعدآباد دوران قاجار هشت هکتار بود، اما رضاخان بسیاری از باغ‌های گلاب‌دره و ولنجک را خرید و به آن اضافه کرد.
کاخ‌ها و بنا‌های دیگری در دوره پهلوی در این آبادی ساخته شد که امروزه بیشترشان تبدیل به موزه شده‌اند. در این گشت‌وگذار با ما همراه شوید تا در یک روز بهاری به شمال شهر سفر کنیم و قدم‌زنان مسیرباغ‌های دل‌انگیزی که روزگاری کوچه‌باغ‌های روستای سعدآباد شمیران بوده‌اند را طی‌کنیم و با تکه‌ای از طبیعت تهران و خانه‌باغ‌ها و کاخ‌های قاجار و پهلوی و از همه مهم‌تر آثار هنرمندان و جهانگردان ایرانی آشنا شویم.
درست روبه‌روی موزه هنر‌های زیبا مسیر ورودی به مجموعه سعدآباد قرار دارد. در روز‌های ویژه به دلیل ازدحام برای بازدید، مدیریت سعدآباد، برای حمل و نقل بازدیدکنندگان ون‌هایی قرار می‌دهد، اما در روز‌های عادی باید قدم زنان مسیر مشجر میان کاخ‌ها را طی کنید. اولین ساختمانی که به رنگ سفید با معماری ایرانی-رومی جلب نظر می‌کند، کاخ سفید است که اقامتگاه تابستانی و محل تشریفات شاه و همسرش بوده است و ساخت آن به دستور رضاخان در سال ۱۳۱۰ خورشیدی آغاز شد و در سال ۱۳۱۵ به پایان رسید.
در بنای این کاخ هنرمندان و صنعتگران فراوانی مشارکت داشته‌اند. نقشه کاخ از مهندس خرسندی است و گچبری‌های ظریف و زیبای درون کاخ، کار دست هنرآفرین استادانی، چون غلامرضا پهلوان و سنگ‌های مرمر سرسرا‌ها از معادن یزد و تربت‌حیدریه است که استاد لرزاده آن را اجرا کرده. کاخ سفید با ۱۰ تالار و ۵۴ اتاق، با نفیس‌ترین میراث ایرانی و خارجی‌ای که در حراجی‌های فرانسوی خریداری شده، تزئین شده است.
در تالار ورودی، پرده‌های بزرگ نقاشی از شاهنامه و فرش‌های دستباف تبریز و آثار سفالین از هزاره چهارم قبل از میلاد چشم هر ایران‌دوستی را نوازش می‌دهد. طبقه پایین کاخ، موزه دیگری به نام هنر ملل قرار دارد که در گذشته موزه هنری فرح پهلوی بوده که مورد استفاده او و اطرافیانش قرار می‌گرفت. مجموعه آثار این موزه از سراسر جهان خریداری شده یا اهدایی است. این آثار شامل تمدن‌های پیش از اسلام، دوره اسلامی، هنر آفریقای سیاه، هند، خاوردور، مایا‌ها و آثار هنر معاصر ایران و جهان است. راستی اگر در تعطیلات نوروز به بازدید این کاخ می‌رفتید، در محوطه اطراف آن انواع ماشین‌های قدیمی به نمایش گذاشته شده بود.
در جنوبی‌ترین نقطه مجموعه سعدآباد ساختمان سه طبقه موزه هنر‌های زیبا، معروف به کاخ اسود به چشم می‌خورد. علت شهرتش به این نام، سنگ‌های مرمر سیاهی است که در بنای آن به کار رفته است. این عمارت که در سال ۱۳۱۹ دوره رضا خان پایه‌گذاری شده‌است، در ۱۳۴۲ با انجام تعمیرات، به کاخ محل وزارت دربار تبدیل شد. پس از انقلاب اسلامی گنجینه‌های نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی در آن به نمایش گذاشته شدند.
وارد موزه که شوید در طبقه همکف آثار هنرمندان معاصر ایرانی مانند سهراب سپهری، حسین زنده‌رودی، پروانه اعتمادی و... را می‌بینید. آثار هنرمندان اروپایی از قرن هفدهم تا بیستم میلادی در طبقه اول قرار دارد. یک طبقه بالاتر که بروید آثار هنرمندان ایرانی از دوره صفویه جلب توجه می‌کند؛ چهره، چهره و باز هم چهره؛ درباریان و ثروتمندان آن دوره علاقه داشتند پرتره‌ای از خودشان داشته‌باشند، اما هیچ‌کدام از این تابلو‌ها امضای نقاش ندارد. دیگر آثار نفیس موزه هنر‌های زیبا مربوط به دوره افشار و زند و قاجار است که جز چهره شاه، دربار را هم ترسیم کرده‌اند. از نفیس‌ترین تابلوی‌های آن هشت اثر از کمال‌الملک نقاش چیره‌دست ایرانی است.
ساعات و روز‌های بازدید: مجموعه سعدآباد همه‌روزه از ساعت هشت صبح الی پنج بعدازظهر به روی بازدیدکنندگان باز است.
بلیت: بلیت ۱۱ کاخ‌موزه سعدآباد ۳۰۰ تومان و دو کاخ‌موزه ملت (کاخ سفید) و کاخ سبز ۵۰۰ تومان است. خانواده معظم شهدا، جانبازان، آزادگان می‌توانند با ارائه نامه از سازمان مربوطه بلیت نیم‌بها خریداری کنند. همچنین دانشجویان و دانش‌آموزان هم می‌توانند با ارائه کارت از بلیت نیم‌بها استفاده کنند.
مسیر‌های منتهی به مجموعه سعدآباد:خیابان، ولی عصر (عج)، نرسیده به میدان تجریش، خیابان شهید فلاحی‌نژاد، خیابان طاهری، درب زعفرانیه: میدان تجریش، خیابان فناخسرو، درب جعفرآباد؛ میدان قدس، خیابان دربند، میدان دربند، درب شمالی سعدآباد
کافی‌شاپ‌ها و رستوران‌ها:کافی‌شاپ سعدآباد، روبه‌روی کاخ سبز؛ رستوران سنتی سعدآباد، دربند، درب شمالی سعدآباد
سرویس‌های بهداشتی:ضلع شمال غربی مجموعه سعدآباد، غرب ساختمان موزه برادران امیدوار
ضلع شمال شرقی مجموعه سعدآباد، شرق ساختمان موزه فرشچیان
فروشگاه محصولات فرهنگی:ورودی در زعفرانیه
کتابخانه:کاخی که در شمالی‌ترین نقطه سعدآباد قرار دارد متعلق به کتابخانه‌ای با بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب است که نیمی از آن از دوره پهلوی باقی مانده است. این کتابخانه به محققان، پ‌ژوهشگران و دانشجویان با ارائه کارت در محل کتابخانه کتاب تحویل می‌دهد.
پیمودن سراشیبی‌های خیابان‌های سعدآباد با وجود هوای روح‌بخش کوهپایه‌های شمیران بسیار لذت‌بخش است. از کاخ سفید با نقشه راهنمایی که در دست دارید به سوی موزه بهزاد بروید. این موزه به دلیل تعمیرات بسته است و شاید یکی از کاخ‌هایی باشد که مورد تغییر کاربری در آینده قرار بگیرد. معماری ساختمان آن متعلق به اواخر دوره قاجار است و در گذشته به کاخ کرباس معروف بوده و رضاخان از آن به عنوان محل کار و استراحت استفاده می‌کرده.
در صدمین سالروز تولد استاد حسین بهزاد- نگارگر ایرانی- ۳۱۰ اثر او به کاخ کرباس انتقال یافت و در معرض دید عموم قرار گرفت. البته تا اتمام تعمیرات شما فقط می‌توانید نمای بیرونی کاخ را ببینید.
در ادامه مسیر به سمت کاخ دیگری با نمای ایرانی‌ـ‌اروپایی می‌رویم که باز هم باید به تماشای نمای بیرونی آن بسنده کنیم، زیرا در دست تعمیرات است و شاید به سرنوشتی که برای موزه بهزاد گفتیم دچار شود. این کاخ پس از انقلاب اسلامی به نام بزرگ‌ترین استاد خوشنویسی قرن ۱۱ هجری قمری، میرعمادالحسنی سیفی قزوینی افتتاح شد.
آثار خوشنویسی موزه منحصر به آثار میرعماد نیست بلکه خطوط قبل از اسلام، دوره اسلامی تاقرن ۱۴ هجری قمری هم در آن نگهداری می‌شود. خطوط ایران باستان با کتیبه‌های میخی ایلامی معبد چغازنبیل شوش، آثار پهلوی ساسانی و... آغاز می‌شود.
با توجه به مسیری که در راهنما مشخص شده است به سوی موزه نگارگری آبکار می‌رویم. این هم سومین موزه‌ای است که اجازه ورود به آن را ندارید، چون در دست تعمیرات است.
هنرمند معاصر، کلارا آبکار- از تبار ارمنیان جلفا- ۳۰۰ اثر هنری از خود به جای گذاشت که به سازمان میراث فرهنگی اهدا کرده است و اکنون در موزه سعدآباد قرار دارد. مجموعه آثار او شامل هنر نقاشی سنتی ایران مانند نگارگری، تذهیب، نقش‌قالی، تشعیر و نقاشی زیرلاکی است.
از قوی‌ترین آثار تذهیب آبکار، تابلوی نگارگری دو صورتی اوست که به شیوه مکتب اصفهان تصویر شده، ولی هنرمند مجال آن را نیافت که کار هردو صورت را به پایان رساند، در نتیجه، یک چهره کامل و چهره دیگر نیمه‌کاره مانده است. هر دو چهره از پردازشی حرفه‌ای برخوردارند.
اگر می‌خواهید نفسی تازه کنید، تمام نیمکت‌ها و فضای سبز باغ سعدآباد در اختیار شماست. در ادامه راه به سوی موزه نظامی می‌روید که از همان لحظه ورود به محوطه آن، چند توپ قدیمی از دوره قاجار جلب توجه می‌کند. در ساختمان موزه که در سال ۱۳۱۷ برای همسر دوم رضاخان بنا شده است، از دوره پهلوی دوم کم‌کم با جمع‌آوری ابزار و ادوات جنگی ادوار قبل- مخصوصا سلاح‌های دورهقاجار- نمایشگاهی در دانشکده افسری برای بازدید مقامات و سران داخلی و کشور‌های خارجی و آشنا کردن نسل جدید با نحوه ساخت و تزئینات ابزار برگزار شد.
پس از پیروزی انقلاب، موزه دانشکده افسری به این کاخ انتقال یافت و در آن پرچم‌ها و پوشاک ادوار مختلف ارتش ایران، سلاح‌های سرد، توپ‌های جنگ‌های ایران و روس، مدال‌ها و نشان‌های ارتش و سلاح‌های گرم اهدایی به سران ارتش و سلاح‌های قدیمی به نمایش گذاشته شد.
از این قسمت مسیر دو راه برای انتخاب دارید؛ یا به سوی شمال به موزه مردم‌شناسی بروید یا با ما به سمت شمال غربی مجموعه بیایید و بعد از دیدن موزه‌ای دیگر در کافی‌شاپ نزدیک آن خستگی در کنید و چیزی بخورید. سراشیبی تند مسیر را که به تپه علیخان منتهی می‌شود بالا برویم، یکی از زیباترین کاخ‌های کشور پیش روی شماست؛ علیخان از زمین‌داران سرشناس تهران این تپه را با ساختمان نیمه‌کاره کاخ به رضاخان فروخت و او از دوره وزارت جنگ تا اوایل سلطنتش، بنای آن را به «میرزاجعفر معمارباشی» سپرد.
معمارباشی برای اینکه اثری منحصربه‌فرد به جای بگذارد، در نمای خارجی کاخ از سنگ‌های سبز معدنی کمیاب خمسه زنجان استفاده کرد. ساختمان دو طبقه آن دارای گچبری‌ها و آینه‌کاری‌های زیبایی است. تذهیب دیوار‌ها اثر استاد «حسین طاهرزاده‌بهزاد» و خاتم‌کاری‌هایش حاصل کار گــروهی کارگاه استاد «صنیع خاتم» است. تمام وسایل کاخ از اروپا خریداری شده که برخی از آن‌ها عتیقه‌اند.
شما می‌توانید با قدم زدن میان اتاق‌ها و تالار‌های آن وسایل شخصی رضاخان و محل سکونت او را ببینید. اگر در محوطه باز کاخ گردش کنید، در ضلع شمالی آن از فراز تپه می‌توانید چشم‌انداز جنوبی مجموعه را تماشا کنید. در انتهای محوطه کاخ، کافی‌شاپ انتظار شما را می‌کشد تا در هوای دل‌انگیز ارتفاعات شمیران خود را مهمان یک چای کنید.
در انتهای شمال غربی مجموعه سعدآباد، کمی پایین‌تر از کاخ احمدشاهی که فقط از دور می‌توانید نمای آن را ببینید، ساختمانی از دوره قاجار که متعلق به کالسکه‌خانه و استراحت سورچی‌های قاجاری بوده پابرجاست که یکی از جالب‌ترین موزه‌های ایران است. این موزه به نام برادران امیدوار- نخستین جهانگردان پژوهشگر معاصر ایرانی- در سال ۱۳۸۲ تاسیس شد. برادران امیدوار چند دهه پیش سفری دور و دراز به گرد جهان را آغاز کردند و گنجینه‌ای بزرگ و گرانبها از آثار و اشیای اقوام و سرزمین‌های سراسر جهان را به همراه عکس‌ها و فیلم‌های مستند و خاطراتی شنیدنی گرد آوردند.
بسیاری از آداب و رسومی که برادران امیدوار موفق به ثبت آن در تاریخ شده‌اند، امروزه دیگر منسوخ و فراموش شده و در واقع مجموعه امیدوار، گنجینه مطالعاتی بی‌نظیری برای محققان مردم‌شناسی و اساطیر جهان است. در حیاط موزه اولین چیزی که خودنمایی می‌کند اتومبیل و موتورسیکلتی قدیمی است که شرکت سیتروئن پس از اولین سفرشان، به این دو برادر هدیه کرد.
عیسی و عبدالله امیدوار ۲۰ سال از عمرشان را برای کشف ناشناخته‌های جهان گذاشتند و با موتورسیکلت و اتومبیل از سال ۱۳۳۳ سه دوره سفر چندین ساله رفتند و بیشتر نقاط جهان، از آمریکا گرفته تا قطب جنوب و از آسیا تا اعماق آفریقا را زیرپا گذاشتند، درحالی‌که امکانات کمی برای سفر داشتند.
برادران امیدوار سخاوتمندانه رهاورد جهانگردی و پژوهش‌های خویش را که شامل صد‌ها قطعه از آلات و ادوات شکار انسان‌های بومی، اسکیمو، آمازون، آفریقا، ظروف سفالین از فرهنگ اینکاها، حیوانات، پرندگان و حشرات تاکسیدرمی شده، آلات موسیقی قبایل بدوی جهان، سنگواره‌ها، فسیل‌ها، مرجان‌ها و فسیل جانوران دریایی متعلق به میلیون‌ها سال پیش و عکس‌هایی از تمدن‌های مختلف است، برای استفاده محققان و جهانگردان امروز و فردای ایران به موزه امیدوار هدیه کرده‌اند. این موزه به دلیل گنجینه‌هایش، اولین موزه انسان‌شناسی ایران است. یادتان باشد که دیدار موزه برادران امیدوار را به‌هیچ‌وجه نباید از دست داد.
در ضلع جنوب غربی کاخ سبز، راهی به سوی موزه آب است. ساختمان موزه، دفتر مخصوص محمدرضا پهلوی است که در زمان پهلوی دوم ساخته شد و برای پذیرایی از مقامات درباری و مراجعین شاه استفاده می‌شد. گنجینه آب، مکانی فرهنگی است که در جهت گردآوری، نگهداری، نمایش و حفظ و احیای میراث گذشتگان درباره آب از جمله استحصال، انتقال، توزیع و بهره‌برداری و فنون به کار رفته در آن فعالیت می‌کند.
داخل موزه هم ماکت‌هایی از آثار و ابنیه قدیم و شاخص مرتبط با آب و اسناد مربوط به آب از قبیل دفتر‌های محاسبات میراب‌ها، وقفنامه‌ها و لوح محاسبه قنات قرار دارد. همچنین وسایل سنتی آب از قبیل وسایل حفر قنات، چاه، گونیای چوبی، قرقره، کوزه سفالی، مشربه، روغن‌دان، خمره، زاویه سنج و... به نمایش گذاشته شده است.
اگر مسیر برگشت را به سوی موزه نظامی طی کنیم و به سمت شمال مجموعه برویم، نمای ساختمان موزه مردم‌شناسی پیداست. ساختمان موزه مردم‌شناسی متعلق به شمس پهلوی بوده است. رضاخان آن را در سال ۱۳۱۴ با سبک معماری تلفیقی اروپایی و ایرانی ساخت.
بنای کاخ از سال ۱۳۴۲ به عنوان محل نگهداری اشیا و ظروف قیمتی استفاده می‌شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای برپایی موزه پژوهشی مردم‌شناسی در نظر گرفته شد که در اسفندماه ۱۳۷۳ این موزه افتتاح شد. مجموعه‌های ارائه شده در آن، مجموعه‌های ثابت و نمایشگاه‌های موقتند که اشیای آن طی سال‌ها از نقاط مختلف کشورگردآوری شده و نمایانگر بخشی از آداب، فرهنگ و هنر ایران‌زمین است.
تا اینجای راه هر چه دیدید سمت چپ رودخانه جعفرآباد قرارداشت و برای دیدن باقی مجموعه از یکی از پل‌ها عبور کنید. طبق نقشه راهنما نزدیک‌ترین موزه به اولین پل، موزه استاد فرشچیان- از مشهورترین نقاشان معاصر ایرانی- قرار گرفته است. ساختمان کاخ که از جمله بنا‌های دوره قاجاری در مجموعه سعدآباد است و رضاخان بعد از استقرار در تپه علیخان و پس از ساختن کاخ سبز، آن را آراسته به مجموعه سلطنتی کرد، شامل دو عمارت اندرونی و بیرونی است که دو موزه استاد فرشچیان و چهره‌های ماندگار را در خود جای داده است.
در دوران محمدرضا پهلوی، برادر شاه و سپس سرآشپز مخصوص او، در آنجا سکونت داشتند و بعد‌ها نیز، به انبار تبدیل شد. این بنا، پس از بازسازی و مرمت در تاریخ ۲۶ مهر سال ۱۳۸۰ خورشیدی با عنوان موزه مینیاتور استاد فرشچیان، افتتاح گردید.
از جهت ظرافت‌های معماری، عمارت بیرونی ظرافت بیشتری دارد و عمارت اندرونی ساده‌تر به نظر می‌آید. این دو عمارت پس از تملک توسط رضاشاه، کاخ اختصاصی ملکه توران امیرسلیمانی، همسر سوم رضاخان شد. در محوطه این موزه، تصویر و زندگینامه کوتاهی از چهره‌های ماندگار ایران در رشته‌های مختلف به همراه چند تندیس از دانشمندان ایرانی قرار دارد. موزه در بیشتر روز‌های سال تعطیل است. جلوی ساختمان موزه فرشچیان تندیسی از او جای گرفته و شما می‌توانید ۷۰ نمونه از بهترین آثار مینیاتور‌های او را در آنجا تماشا کنید.
کمی بالاتر از موزه فرشچیان، نمای بنایی با مرمر سفید به چشم می‌خورد که توسط مهندس فرمانفرماییان در دوره رضاخان ساخته شده‌است. این بنا از سال ۱۳۷۲ به عنوان موزه ظروف معرفی شدو سپس به موزه صنایع دستی تغییر نام داد. شما می‌توانید اشیای نفیس و باارزش این موزه را که هریک نشان از ذوق، سلیقه و مهارت هنرمندان نامدار ایرانی دارند، در پنج سالن تماشا کنید.
این آثار شامل منسوجات پارچه‌ای، سفال و سرامیک، شیشه، فرش، گلیم و جاجیم و آثار فلزی است. از جمله برجسته‌ترین هنرمندانی که آثار نفیس آن‌ها در این موزه به نمایش گذاشته شده عبارتند از صنیع خاتم، مصورالملک، طوسی، ساریخوانی، طاعت، اینانلو، دهنوی و رضا مغرب.
به انتهای مسیر گردشمان در شمالی‌ترین نقطه مجموعه سعدآباد رسیدیم. موزه نگارستان معماری منحصربه‌فرد و زیبایی دارد که در دوره پهلوی دوم ساخته شده و محل برگزاری نمایشگاه‌های دوره‌ای پوشاک سنتی و طراحی لباس و هنر‌های تجسمی و میزبان نمایشگاه‌های متعددی بوده است.
این ساختمان که در ابتدا جهت سکونت «فاطمه پهلوی» بنا گردید و بعدا به عنوان محل استقرار «فریده دیبا» مادر فرح‌پهلوی درنظر گرفته شد، در شمالی‌ترین نقطه سعدآباد و جنوب میدان دربند، با ورودی مجزا از خیابان دربند واقع شده است.
محوطه ورودی از ایوان ستونداری تشکیل‌شده است که کف آن با سنگ مرمر سفید پوشش یافته و بدنه ورودی به ساختمان تماما از شیشه است.
از مهم‌ترین نمایشگاه‌های برگزار شده در این موزه می‌توان به نمایشگاه نقاشی رنگ‌روغن رضاصمدی، نمایشگاه نقاشی رنگ‌روغن و آکرلیک میناقویدل و نادریاسمی (فرزند علی‌اکبریاسمی، از شاگردان برجسته کمال‌الملک)، آثار نگارگری استاد مصطفی بسیمی، آثار نقاشی رنگ‌روغن طاهره چیذری و آثار نقاشی خلیل طوایی‌حمیدی اشاره کرد. اگر بخت با شما یار باشد، احتمالا نمایشگاه‌هایی از این دست آنجا برپاست که می‌توانید به تماشای آن‌ها بروید.
در پایان پیاده‌روی طولانی یک روز مفرح پیشنهاد می‌کنیم به سوی سفره‌خانه سنتی سعدآباد که در کنار در ورودی دربند قرار دارد بروید و خود را مهمان یک غذای سنتی کنید.
هر جای تهران که هستید با اتوبوس یا تاکسی به میدان تجریش بروید که نقطه شروع گردش ماست. اگر از خیابان، ولی عصر (عج) به سمت میدان می‌آیید، نرسیده به آن خیابان فلاحی‌نژاد و در ادامه آن خیابان طاهری را به سمت شمال بروید تا از در زعفرانیه وارد مجموعه شوید. اگر در میدان تجریش هستید به سمت شمال، خیابان فناخسرو را پیش بگیرید تا به در جعفرآباد برسید.
پیشنهاد ما این‌است که از در زعفرانیه وارد شوید، زیرا هم فروشگاه محصولات فرهنگی و صنایع دستی موزه هنر‌های زیبا در آنجا قرار دارد و هم بهترین نقطه برای آغاز مسیر گشت‌وگذار است. همان‌جا می‌توانید بلیت تمام مجموعه یا بخش‌هایی از آن را خریداری کنید.
