بارداری از حساس‌ترین دوران‌های زندگی انسان هاست. صدمات وارده بر جنین در دوران بارداری می‌تواند زمینه ساز بسیاری از اختلال‌های جسمی و روانی در سال‌های بعدی زندگی فرد باشد. به طوری که زمینه بسیاری ازاختلال‌های روان پزشکی دوران بزرگسالی را باید در دوران جنینی جستجو کرد. سلامت روانی در دوران بارداری از مسائلی است که امروزه بسیار مورد توجه قرار دارد.
بارداری از حساس‌ترین دوران‌های زندگی انسان هاست. صدمات وارده بر جنین در دوران بارداری می‌تواند زمینه ساز بسیاری از اختلال‌های جسمی و روانی در سال‌های بعدی زندگی فرد باشد. به طوری که زمینه بسیاری ازاختلال‌های روان پزشکی دوران بزرگسالی را باید در دوران جنینی جستجو کرد. سلامت روانی در دوران بارداری از مسایلی است که امروزه بسیار مورد توجه قرار دارد. ثابت شده که از ابتدای بارداری، اضطراب و هیجان‌های زن باردار تاثیر مستقیمی بر روی جنین خواهد داشت. عدم اطلاع یا اطلاعات نادرست و ناقص در خصوص بارداری و تغییرات آن می‌تواند موجب بروز هیجان‌ها و آشفتگی‌های روانی شود. تغییرخلق (اخلاق)، تغییر اشتها، استفراغ‌های گاه و بیگاه، تغییر علایق و سلیقه‌ها و بالاخره ده‌ها نوع دیگر از این قبیل، هریک می‌تواند به تنهایی گرفتاری‌های فراوانی را ایجاد کند. عوارض استرس در بارداری ماه‌های اول بارداری (سه ماهه اول) آسیب پذیری نسبت به استرس بیشتر است. زنان بارداری که در اوایل بارداری زلزله را تجربه میکنند، نسبت به زنانی که در ماه‌های آخر بارداری هستند و در شرایط یکسانی قرار دارند، عوارض بیشتری را نشان می‌دهند.
بارداری از حساس‌ترین دوران‌های زندگی انسان هاست. صدمات وارده بر جنین در دوران بارداری می‌تواند زمینه ساز بسیاری از اختلال‌های جسمی و روانی در سال‌های بعدی زندگی فرد باشد. به طوری که زمینه بسیاری ازاختلال‌های روان پزشکی دوران بزرگسالی را باید در دوران جنینی جستجو کرد. سلامت روانی در دوران بارداری از مسایلی است که امروزه بسیار مورد توجه قرار دارد.
ثابت شده که از ابتدای بارداری، اضطراب و هیجان‌های زن باردار تاثیر مستقیمی بر روی جنین خواهد داشت. عدم اطلاع یا اطلاعات نادرست و ناقص در خصوص بارداری و تغییرات آن می‌تواند موجب بروز هیجان‌ها و آشفتگی‌های روانی شود. تغییرخلق (اخلاق)، تغییر اشتها، استفراغ‌های گاه و بیگاه، تغییر علایق و سلیقه‌ها و بالاخره ده‌ها نوع دیگر از این قبیل، هریک می‌تواند به تنهایی گرفتاری‌های فراوانی را ایجاد کند.
ماه‌های اول بارداری (سه ماهه اول) آسیب پذیری نسبت به استرس بیشتر است.
زنان بارداری که در اوایل بارداری زلزله را تجربه میکنند، نسبت به زنانی که در ماه‌های آخر بارداری هستند و در شرایط یکسانی قرار دارند، عوارض بیشتری را نشان می‌دهند.
وجود همزمان سایر عوامل خطر نظیر عفونت، کمبود ریز مغذی‌ها در مادر و …موجب تشدید اثرات منفی استرس روی مادر و جنین می‌شود.
مطالعات و بررسی‌های متعدد روی زنان باردار نشان دهنده این فرضیه است که سطح بالای استرس‌های روانی-اجتماعی در طول دوران بارداری، خطر زایمان زودرس و در نتیجه تولد نوزاد با وزن کمتر از میزان طبیعی را افزایش میدهد.
استرس‌های دوران بارداری علاوه بر ایجاد عوارض در دوران بارداری به ویژه در اوایل بارداری و حوالی زایمان، روی فرآیند رشد و تکامل ذهنی، روانی جنین اثر سوء دارد و موجب اختلال‌های رفتاری در دوران کودکی می‌شود.
استرس در بارداری می‌تواند با ایجاد نشانه‌های اختلال (کم توجهی- بیش فعالی) به ویژه در پسران همراه باشد.
هم چنین سطح بالای اضطراب مادر در بارداری خطر بیماری (سرشت دشوار) را در شیرخوار افزایش میدهد.
درواقع کودکانی که سرشت دشوار دارند، معمولا الگوی خواب و تغذیه آشفته‌ای دارند و نیازمند توجه و مراقبت بیشتر هستند.
ترس و نگرانی بعلت تغییرات جسمی و مشکلات مربوط به نقش مادری (بخصوص در حاملگی اول) وجود دارد مثل:
ترس از درد زایمان
ترس از مرگ
ترس از پیامد‌های اقتصادی بارداری
ترس از بی کفایتی در اجرای وظیفه مادری
ترس از فقدان استقلال و جذابیت و ترس از نوزاد آینده بعنوان رقیب در عشق و عاطفه شوهر
افسردگی دوران بارداری
افسردگی دوران بارداری یا پس از زایمان، یکی ازمشکلات در میان زنان باردار است که متاسفانه دراغلب موارد تشخیص داده نمیشود. افسردگی دوران بارداری گاه از همان روز‌های ابتدایی بارداری آغاز می‌شود، اما گاهی هم از ماه سوم به بعد بروز میکند.
نشانه‌های افسردگی ممکن است همزمان با هم و یا به تدریج بروز کنند. شدت و ضعف آن‌ها بستگی به میزان افسردگی و برخورد اطرافیان به ویژه همسر دارد که تحقیقات نشان میدهد حمایت اجتماعی و خانوادگی هرچه بالاتر باشد از مادر باردار مشکلات روحی مانند افسردگی کاهش میابد.
نشانه‌های کلی افسردگی:
خستگی، خوابیدن بیش از حد یا بی خوابی، گریه کردن و زودرنجی، تندمزاجی و تحریک پذیری
احساس غم، ناامیدی، کاهش شدید انرژی و انگیزه برای انجام امور، ولع خوردن یا بی اشتهایی شدید
کاهش تمرکز و فراموشکاری، احساس بی ارزش بودن و گناهکار بودن، گوشه گیری و قطع ارتباط با دوستان، سردرد، درد در قفسه سینه٬ تپش قلب، تنگی نفس و احساس خفگی و کلافگی.
دلایل متعددی برای بروز افسردگی در زنان باردار وجود دارد که از این عوامل می‌توان به تغییرات هورمونی، حوادث استرس زا و آزار دهنده در طول دوران بارداری مثل مشکلات زندگی، مرگ عزیزان و … اشاره کرد.
از مهمترین علل مهم ابتلا به افسردگی و یا به عبارتی علل محرک بروز افسردگی دوران بارداری
سابقه افسردگی
سابقه بیماری عصبی یا افسردگی در میان بستگان، به ویژه بستگان درجه یک
سابقه افسردگی پس از زایمان (در زایمان‌های قبلی)
سابقه اندوه شدید در دوران بارداری
سابقه تغییر خلق خفیف یا شدید پیش از قاعدگی
بی توجهی همسر و اطرافیان به زن باردار
وحشت از تولد نوزاد
مشکلات ازدواج به ویژه مشکلات عاطفی و اقتصادی
سن پایین مادر
ازدواج به اجبار والدین و بی علاقگی به همسر
الف) آموزش مادر باردار و همسر وی در موارد زیر انجام می‌پذیرد:
فیزیولوژی حاملگی، تغییرات فیزیولوژیکی (طبیعی) به هنگام بارداری و زایمان
چگونگی روابط جنسی در بارداری
چگونگی آماده کردن فرزند یا فرزندان خانواده برای پذیرش یک عضو جدید
کاهش اضطراب‌های زن باردار از طریق آگاه سازی و افزایش اطلاعات و در صورت لزوم تعدیل و تغییر نگرش‌ها و باور‌های نادرست که می‌تواند باعث اضطراب آن‌ها شود.
ب) وظایف همسر در دوران بارداری:
بارداری را بعنوان یک مرحله حساس زندگی مشترک شان پذیرفته و سعی کند اطلاعات علمی لازم در این خصوص را به دست آورد تا با آگاهی بتواند با تغییرات و بحران‌های این دوران مواجه شود.
سعی در ایجاد محیط و فضایی امن و توام با آرامش و آسایش روانی و جسمانی برای زن داشته باشد.
با ناراحتی‌های دوران بارداری زن مانند تهوع، استفراغ و ... اظهار همدلی و همدردیکرده و در صورت بروز نشانه‌های ناراحت کننده و خطرناک با پزشک تماس بگیرد.
در انجام کار‌ها و فعالیت‌هایی که تا آن زمان به عهده زن بوده، همکاری و مشارکت کند تا زن احساس خستگی، ناتوانی و درماندگی نداشته باشد.
سعی کند اضطراب، نگرانی ها، خیال پردازی‌های زن را درک کرده و با او همدلی و همفکری کند.
درمان افسردگی دوران بارداری و پس از زایمان
دو شیوه به عنوان رایج‌ترین و ثمربخش‌ترین شیوه‌های درمان افسردگی دوران بارداری و پس از زایمان مطرح اند:
الف) درمان از طریق صحبت کردن:
در این روش بیمار تنها با صحبت کردن روانکاو، روان شناس و یا مشاور (نه روان پزشک) به بیان مشکلات خود می‌پردازد و با بازگشایی احساس‌ها و عقده‌های درونی خود درمان می‌شود
ب) درمان دارویی:
بیمار با مراجعه به پزشک و مصرف دارو‌ها درمان می‌شود.
نکته: پزشکان معتقدند مصرف دارو در زنان باردار یا شیرده باید با دقت بیشتری همراه باشد و حتی المقدور بیمار با درمان غیر دارویی درمان گردد.
اقدامات لازم در مراقبت روان پیش از بارداری
وضعیت روانی خانم را با ارزیابی علائم به شرح زیر تعیین کنید:
– علائم خطر فوری
افکار یا اقدام به خودکشی، تحریک پذیری و پرخاشگری شدید، فرار ازمنزل، امتناع از خوردن، پرفعالیتی، توهم و هذیان با محتوای آسیب رساندن به خود و دیگران
– علائم در معرض خطر روانی
روحیه افسرده، انرژی کم، کم حوصلگی، عصبانیت، بیقراری، اختلال در خواب و اشتها (پرخوابی، کم خوابی، پراشتهایی، کم اشتهایی) توهم و هذیان با محتوای غیر آسیب رسان به خود و دیگران
در صورت سابقه یا وجود اختلالات روانی یا همسرآزاری، خانم را از نظر کنترل بیماری روانی بررسی کنید:
درصورت تحت درمان بودن و یا اینکه بیماری کنترل شده نیست:
ارجاع غیرفوری به روانپزشک برای تداوم درمان و یا شروع درمان
درصورتیکه بیماری کنترل شده و مدتی بهبود یافته است:
ملاقات ماهانه برای بررسی علائم بیماری و ثبت نتیجه در فرم شرح حال روان پزشکی و در صورت بروز بیماری:
ارجاع غیر فوری بهروان پزشک
۳-درصورت همسرآزاری: مشاوره با زوجین و در صورت عدم موفقیت٬ ارجاع غیر فوری به روانپزشک
اقدامات لازم در مراقبت از روان در دوران بارداری
– نقش پرسنل ارائه دهنده خدمت در تامین بهداشت روانی زنان باردار، بسیار با اهمیت است.
– پیشنهاد می‌شود در هر ملاقات زن باردار با پزشک، به او فرصت داده شود تا در مورد ترس‌ها و نگرانی‌های خود که بر اثر صحبت و رفتار‌های بستگان یا همسایگان به وجود آمده و یا با مطالعه مقاله ها، روزنامه‌ها و امثال آن ایجاد شده است صحبت کند،
– همچنین در پاسخگویی به سوالات او، باید وقت کافی صرف کرد.
– به طور کلی انتظار می‌رود کارکنان بهداشتی قادر باشند که دانش و نگرش مردم را دراین زمینه به گونه‌ای ارتقا دهند که همگان باور کنند بارداری پدیده‌ای مقدس و طبیعی است و در آن صورت نگرانی کاهش می‌یابد.
وضعیت روانی خانم را با ارزیابی علائم به شرح زیر تعیین کنید:
– علائم خطر فوری:
افکار یا اقدام به خودکشی، تحریک پذیری و پرخاشگری شدید، فرار ازمنزل، امتناع از خوردن، پرفعالیتی، توهم و هذیان با محتوای آسیب رساندن به خود و دیگران
– علائم در معرض خطر روانی:
روحیه افسرده، انرژی کم، کم حوصلگی، عصبانیت، بیقراری، اختلال در خواب و اشتها (پرخوابی، کم خوابی، پراشتهایی، کم اشتهایی)، توهم و هذیان با محتوای غیر آسیب رسان به تاکید به انجام زایمان در بیمارستان و لزوم بررسی نوزاد از نظر عوارض دارویی
در مادرانی که به بیماری روانی خفیف دچار هستند:
درمان حمایتی (غیر دارویی) طبق دستورالعمل کشوری سلامت روان
در صورت تشدید عوارض یا عدم بهبود: ارجاع غیر فوری به روان پزشک
همسر آزاری بایستی مورد بررسی قرار گیرد:
هر رفتار خشن وابسته به جنسیتی است که موجب آسیب شده یا با احتمال آسیب جسمی، روانی و یا رنجش زن همراه گردد.
چنین رفتاری می‌تواند با تهدید، اجبار یا سلب مطلق آزادی و اختیار صورت گرفته و درجمع یا درخفا رخ دهد.
– خشونت جسمی:
هرگونه اقدام عمدی از سوی شوهر که منجر به وارد شدن آسیب بدنی به همسرش گردد مانند مشت زنی، سیلی زدن و لگد زدن، هل دادن، کشیدن موها، اقدام به خفه کردن، ضربه زدن با چاقو
– خشونت روانی:
رفتار خشونت آمیزی که شرافت، آبرو و اعتماد به نفس زن را خدشه دار میکند.
این رفتار بصورت انتقاد ناروا، تحقیر، بددهانی، تمسخر، توهین، فحاشی، متلک و تهدید‌های مداوم اعمال می‌شود.
در مادرانی که سابقه یا وقوع همسر آزاری در آن‌ها وجود دارد:
همسرآزاری بدون وجود علائم آسیب فیزیکی به مادر یا جنین و یا صرفا سابقه وجود همسر آزاری:
برقراری ارتباط مناسب با مادر و ارزیابی تکرار و وقوع همسرآزاری
درصورت تکرار (تعارض خانوادگی، تهدید از طرف همسر، فاکتور‌های خطر و …): ارجاع غیر فوریبه روان پزشک یا روان شناس بالینی
۱- درصورت وقوع همسر آزاری به همراه آسیب فیزیکی به مادر یا جنین:
– کنترل علائم حیاتی و بررسی وجود علائم شوک و در صورت وجود شوک: اقدامات لازممربط به درمان شوک و ارجاع فوری
– سمع صدای قلب جنین و در صورت وجود اختلال در صدای قلب:اقدامات لازم و ارجاع فوری
– درمان آسیب‌های غیر مامایی مانند زمان غیر بارداری در صورت نیاز
– ارجاع فوری به متخصص با توجه به نوع آسیب
اقدامات لازم در مراقبت از روان پس از زایمان
وضعیت روانی خانم را با توجه به علائم خطر فوری یا علائم درمعرض خطر روانی ارزیابی میکنیم:
در صورت علائم خطر: ارجاع فوری به بیمارستان
در صورت علائم خفیف: ارجاع غیر فوری به روان پزشک
در هر سه ملاقات پس از زایمان در مورد وضعیت روحی و روانی یا سابقه بیماری روانی مادر، همچنین درمورد همسرآزاری از وی سوال کنید.
برخی مادران ممکن است در روز‌های ۳ تا ۶ و حداکثر تا روز ۱۴ پس از زایمان دچار افسردگی خفیف و گذرا (اندوه پس از زایمان) شوند که علائم آن به صورت گریه و بی قراری، اختلال در خواب و اشتها و احساس غمگینی تظاهرمی کند.
دوره پس از زایمان، دوره پرخطری از نظر عود بیماری روانی قبلی و یا بروز بیماری جدید است؛ بنابراین چنانچه فاکتور‌های خطر بیماری روانی مثل سابقه بیماری روانی در مادر وجود دارد و در حال حاضر با علائم اندوه پس از زایمان مراجعه کرده است، او را تحت نظر بگیرید.
اگر علائم طولانی و شدیدتر شود مانند تمایل به خودکشی و آزار به نوزاد ”سایکوز یا جنون پس از زایمان“ مطرح است.
در مراحل اولیه بروز سایکوز بعد از زایمان، علائم مانند اندوه و یا افسردگی پس از زایمان است و بیماری به صورت بی خوابی، بی قراری، تغییرات سریع خلق و خو خود را نشان میدهد؛ بنابراین اگر سابقه جنون پس از زایمان در مادر و یا خانواده او و یا سایر عوامل خطر وجود دارد، ویزیت روان پزشکی الزامی است و مادر باید ارجاع شود.
در صورتیکه مادر از دارو‌های روان پزشکی استفاده میکند به توصیه‌های زیر توجه کنید:
دربسیاری از موارد، خطر ناشی از اختلال‌های روانی (افسردگی و جنون) برای مادر و جنین بسیار بیشتر از عوارض جانبی بالقوه دارو‌های روان پزشکی است.
اگرخانمی تحت درمان با دارو‌های روان گردان باردار شود، بلافاصله باید از نظر تداوم درمان و مراقبت به روان پزشک مراجعه کند. در این موارد لازم نیست در مادر احساس گناه ایجاد کنید و یا او را وادار به سقط نمایید.
پاسخ قطعی به این سوال که کدام داروی روان گردان در بارداری بی خطر است، غیرممکن است.
در موارد خفیف تا متوسط اختلال‌های روانی، روش‌های درمانی ارجح به ترتیب شامل روان درمانی خارج از بیمارستان، بستری در بیمارستان، اصلاح و تغییراتی در محیط به منظور کاهش استرس‌های زن باردار است.
در موارد شدید اختلال‌های روانی که احتمال آسیب به مادر، جنین و سایرین وجوددارد، الزاما بیمار تحت نظر روان پزشک درمان می‌شود.
(برحسب مورد شامل درمان باالکتروشوک یا دارو درمانی)
بهتراست در بارداری برنامه ریزی شده، قطع دارو‌های روان گردان از قبل و تحت نظارت روانپزشک انجام شود.
ارزیابی مکرر از نظر نیاز مجدد به دارو، الزامی است.
با توجه به حساسیت دوران بارداری و شیردهی، بهتر است پزشکان عمومی با نظر و مشاوره متخصصین زنان و روان پزشک، داروی روان گردان را تجویز نمایند.
تجویز‌ها لوپریدول برای کنترل پرخاشگری و تحریک پذیری، تجویز بنزودیازپین به مدت کوتاه و یا تجویز آن برای یک نوبت در موارد خاص، بلامانع است.
چنانچه مادر باردار تحت درمان با دارو‌های روان گردان باشد، الزامی است بعد از زایمان، نوزاد تحت مراقبت ویژه توسط متخصص اطفال قرار گیرد.
با توجه به اهمیت مراقبت‌های روانی به موازات مراقبت‌های جسمی باید در هر مرحله از مراقبت‌های پیش از بارداری، بارداری و پس از زایمان، مادران مستعد را شناسایی و با اقدامات مناسب از بروز این اختلال‌ها و یا عواقب بعدی آن پیشگیری کنیم.
بنابر اعلام مفدا، توجه به این نکته ضروریست که آموزش خانواده‌ها به خصوص همسر در زمینه تغییرات طبیعی حاملگی و چگونگی ایجاد محیطی امن و آرام برای زن باردار نقش مهمی در بارداری سالم و ایمن خواهد داشت. یعنی مادران باردار همانطور که بایدمراقبت‌های دوران بارداریرا جدی بگیرند برای سلامت روان خود نیز باید مشاوره روانی داشته باشند تا در طول این دوران شادتر و ایمن‌تر و پذیرا‌تر دوران بارداری را سپری کنند.
منبع: بهداشت‌نیوز
