رمزگشایی از راز قلعه‌ای در شمال تهران / اینجا روزگاری خانه کارگر‌ها بود

شاید تصورش سخت باشد که روزی به جای آپارتمان‌ها و برج‌های سربه فلک کشیده محله قیطریه، یک قلعه بزرگ در دل این آبادی کهن شمیران جا خوش کرده بود؛ قلعه‌ای با دیوار‌های بلند و برج و بارو که ماجرا‌های بسیاری از سر گذراند. داستان قلعه و تاریخ کهن آبادی قیطریه را در ادامه بخوانید.

به گزارش همشهری آنلاین، محله قیطریه امروز کمتر نشانی از تاریخ کهن خود را حفظ کرده است. برج‌ها و آپارتمان‌ها، تپه تاریخی قیطریه را تسخیر کرده‌اند و شاید بوستان قیطریه و درختان کهن آن تنها یادگاری از گذشته پر و پیمان این محدوده از شمیران باشد. ۵۰ سال پیش بود که گورستان تاریخی قیطریه در نقطه‌ای که امروز در‌های ورودی بوستان قیطریه قرار دارد از زیر خروار‌ها خاک پیدا شد تا سندی محکم برای تاریخ کهن این آبادی شمیران به دست بیاید.

در آن گورستان ۳ هزار ساله، علاوه بر ۳۵۰ گور قدیمی، اسکلت‌ها، ظروف و اشیای سفالی و مفرغی بسیاری کشف شد که باستان شناسان آن را به عصر آهن نسبت دادند. اکنون اشیای کشف شده در این تپه تاریخی در موزه ملی ایران باستان قرار دارد و تماشای آن اهالی قیطریه را با خود به ۳ هزار سال پیش محله‌شان می‌برد.

اولین ساکنان قلعه قیطریه

اگر از تاریخ کهن قیطریه بگذریم، این آبادی در عصر قاجار هم وقایع مختلفی از سر گذراند که یکی از آن‌ها ساخت قلعه قیطریه و ماجرا‌های جالب آن بود. امروز از قلعه قیطریه هیچ نشانی در محله باقی نمانده، اما هنوز موسفیدانی هستند که آخرین روز‌های فعالیت این قلعه تاریخی را به یاد داشته باشند. نیم قرن از تخریب دیوار‌های کاهگلی قلعه قیطریه و آخرین نشانه‌های آن در محله قیطریه می‌گذرد و این قلعه تاریخی هم جای خود را به خیابان‌ها، خانه‌ها و برج‌ها داده است. قلعه قیطریه مثل بسیاری از قلعه‌هایی که در محدوده شمیران و کوهپایه‌های البرز ساخته می‌شد، برج و بارو‌ها و البته دیوار‌های بلندی داشت که امنیت ساکنانش را تامین می‌کرد.

این قلعه و زمین‌های آن، حدود ۵ هزار متر مربع مساحت داشت و دیوار‌های کاهگلی بلند دور تا دور آن که از شمال به چیذر و از جنوب به ۳۵ متری قیطریه محدود می‌شد از دورترین نقطه آبادی قیطریه هم پیدا بود. اولین ساکنان قلعه قیطریه نظامیان بودند. در اوایل دوران قاجار که شمیران و آبادی‌های آن خارج از حصار تهران قرار داشتند، ماموران حکومتی و نظامیان قاجاری تا پیش از تثبیت حکومت و آرام شدن درگیری‌ها در این قلعه زندگی می‌کردند تا در زمان لزوم به آرامش اوضاع کمک کنند.

وقتی کشاورزان آمدند

آبادی‌های شمیران را با زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها و نیز کشاورزانی می‌شناسیم که با کشت و زرع روی زمین‌های خود روزگار می‌گذراندند. در قلعه قیطریه هم کشاورزان جای نظامیان را گرفتند تا محل سکونت‌شان فاصله زیادی با مزراع نداشته باشد. وقتی حکومت قاجار تثبیت شد و درگیری‌ها بر سر تصاحب حکومت آرام گرفت، بسیاری از نظامیان و سربازان حکومت هم با قلعه قیطریه وداع کردند. از آنجاییکه تهران تازه پایتخت شده بود، مهاجرانی از اقوام مختلف به این شهر کوچ کردند و جمعیت تهران چند برابر شد. در همین دوران بود که «امین السلطان» اتابک اعظم، قلعه قیطریه را به کشاورزان، و باغداران واگذار کرد تا همراه با خانواده‌هاشان در نزدیکی مزارع و باغ‌ها زندگی کنند. در قلعه قیطریه و آنسوی دیوار‌های بلند آن، خانه‌های کاهگلی بسیاری وجود داشت که به محل زندگی کشاورزان تبدیل شد. اصطبل بزرگی هم در انتهای قلعه ساخته بودند تا کشاورزان احشام خود را در آن نگهداری کنند. زندگی پشت دیوار‌های ۵ متری قلعه قیطریه، اما در تمام ماه‌های سال امکان‌پذیر نبود. چرا که زمستان‌ها این منطقه چنان سرد می‌شد که کشاورزان و ساکنان قلعه چاره‌ای جز ترک قلعه و زندگی درمناطق گرم‌تر نداشتند.

خانه کارگر‌ها اینجا بود

اکنون دیگر در محله قیطریه هیچ نشانی از آن قلعه پرمجار‌ها و صد‌ها خانواده کشاورزی که سال‌ها در آن زندگی کردند وجود ندارد. ۵۰ سال پیش بود که آخرین دیوار‌های کاهگلی قلعه در مسیر توسعه شهر، خیابان‌کشی‌ها و ساخت و ساز‌های جدید از بین رفت و حالا دیگر به خاطره‌ای در ذهن موسفیدان محله تبدیل شده است. با وجود این، هنوز اهالی قیطریه آخرین ساکنان قلعه را به خاطر دارند. اواخر دوره قاجار و حتی در دوره پهلوی هم هنوز خانواده‌هایی در آن قلعه زندگی می‌کردند که شماری از آن‌ها از اهالی محله چیذر بودند. در دوره پهلوی، به جز کارگران فصلی که گذرشان به شمیران می‌افتاد باغ‌دار‌هایی هم برای سکونت به این قلعه می‌آمدند تا در فصل گرم سال با چیدن میوه باغ‌های آبادی‌های اطراف از باغداران دستمزد بگیرند. قلعه قیطریه خانه کارگر‌ها بود. بسیاری از ساکنان این قلعه علاوه بر کشاورزی و باغداری، با مشاغلی، چون مقنی‌گری و نعل‌بندی روزگار می‌گذارندند.