طهران چگونه تهران شد؟

طهران از زمانی‌که به عنوان پایتخت ایران برگزیده شد، فراز و نشیب‌های بسیاری در دوره حکومت قاجار و پهلوی طی کرد تا به تهران امروزی مبدل شود.

به گزارش شهر، نصرالله حدادی، پژوهشگر و تهران‌شناس درباره چگونگی انتخاب تهران به عنوان پایتخت ایران، توضیح داد: آغا محمدخان در روز یکشنبه ۲۲ اسفند ۱۱۶۴ تهران را به عنوان «پایِ تخت ایران» برمی‌گزیند. یعنی پایه‌های تخت شاهی بر این شهر گذاشته می‌شود. برگزیدن تهران به عنوان پایتخت از سوی آغا محمدخان بسیار روشن است چرا که او قصد داشت به ایل و تبار خود در ترکمن صحرا نزدیک باشد. علت دیگر وجود سلسله کوه‌های البرز در شمال تهران بود چرا که می‌دانست از شمال این شهر کسی امکان حمله به او را نخواهد داشت.

او با بیان اینکه آغا محمدخان پس از ۱۰ سال از برگزیدن تهران به عنوان «پایِ تخت ایران»، در سال ۱۱۷۴ تاج‌گذاری کرد، گفت: این موضوع برای عده‌ای این شائبه را به وجود آورده که تهران در سال ۱۱۶۴ پایتخت نشده بلکه همزمان با تاج‌گذاری، تهران پایتخت شده است. این موضوع اشتباه است چرا که خطبه خوانی و سکه زنی آغا محمدخان در همان روز یکشنبه ۲۲ اسفند ۱۱۶۴ اتفاق افتاد.

به گفته حدادی؛ با پایتخت شدن تهران، این شهر به شهری مهاجر پذیر تبدیل می‌شود چرا که آغامحمدخان خود از قبیله ترکمن‌ها بوده و این سبب مهاجرت ترکمن‌ها به تهران می‌شود.

این تهران‌شناس درباره نخستین سیر مهاجرت به تهران، گفت: در دوره فتحعلی شاه باتوجه به از دست رفتن ۱۷ شهر ایران در جنگ با روسیه، تعداد بسیاری از ساکنان و اسراء به تهران مهاجرت می‌کنند. منوچهرخان معتمدالدوله گرجی یکی از همان اسرائی بود که آغامحمدخان او را از تفلیس به تهران آورد. درحال حاضر کوچه‌ای در خیابان ۱۵ خراد مقابل میدان ارگ به نام منوچهری وجود دارد که به نام همان منوچهر خان معتمدالدوله گرجی است. نخستین سیر مهاجرت پذیری به تهران از زمان فتحعلی شاه با ورود اسراء آغاز شد. طی ۵۰ سال از حکمرانی آغا محمدخان و فتحعلی شاه تهران تا حدود کمی گسترش می‌یابد.

او درباره آبادانی تهران در دوره ناصری، توضیح داد: ناصرالدین شاه زمانی‌که از سال ۱۲۲۷ وارد تهران می‌شود این شهر را به فرمان امیرکبیر به آبادانی می‌گیرد. در دوره ناصرالدین شاه آرامش نسبی در تهران جاری می‌شود و جمعیت افزایش می‌یابد. سال ۱۲۴۶ شمسی در بیستمین سال سلطنت ناصرالدین شاه، دربار به این نتیجه می‌رسد که تهران گنجایش چنین جمعیتی را ندارد و نیاز به بسط و توسعه دارد.

حدادی در ادامه بیان کرد: بنابراین حصار طهماسبی که دارای چهار دروازه بوده تخریب می‌کنند و حصار ناصری ایجاد می‌شود. محدوده شرقی خندق حصار طهماسبی نزدیک ری، محدوده شمالی نزدیک خیابان امام خمینی و امیرکبیر، محدوده غربی نزدیک به خیابان وحدت اسلامی و شاپور و محدوده جنوبی نزدیک به مولوی بوده است. تهران از سوی جنوب و شرق و غرب به اندازه هزار یا هزار و ۲۰۰ ذرع و در شمال به اندازه هزار و ۵۰۰ ذرع گسترش می‌یابد.

به گفته این پژوهشگر؛ تهران در حصار طهماسبی مساحتی برابر با ۷ تا ۱۲ کیلومتر مربع داشته که پس از گسترش مساحت آن به ۳۲ کیلومتر مربع افزایش می‌یابد.

او با بیان اینکه با گسترش تهران، محلات و خیابان‌های جدیدی اعم از محله امیریه و دولت ایجاد می‌شوند، افزود: ایجاد این دو محله نخستین گام‌های اعیان نشینی در تهران است. توجه به شمال تهران در دوره قاجار به علت آب و هوای خنک در فصل گرما بوده است. در دوره ناصرالدین شاه تهران توسعه می‌یابد، اما به علت بروز بیماری‌ها و حوادث مختلف از جمله قحطی و خشکسالی، جمعیت تهران به یک سوم تقلیل می‌یابد.

حدادی درباره وضعیت تهران در دوره پهلوی اول، بیان کرد: پس از روی کارآمدن پهلوی، توجه ویژه‌ای به تهران می‌شود. سال‌های ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۴، دوره بسیار طلایی برای ایران و تهران بوده است. توجه رضاشاه به ساخت و ساز در ایران و تهران از جمله ساخت بیمارستان، دانشگاه، ادارات، خیابان‌های منظم و ... بسیار در آبادانی تهران مورد اهمیت است. تلفیقی از معماری باستانی ایران علاوه بر مولفه‌های دیگر معماری ایران در تمام ساخت و ساز‌های رضاشاه نمایان است و این یعنی شاهکار معماری ایران. دوره رضاشاه، بنا‌های بسیار نجیب و مستحکمی در تهران بنا می‌شود.

او ضمن اشاره به روی کارآمدن پهلوی دوم، گفت: تهران دوباره توسعه می‌یابد و بلندمرتبه سازی‌های غربی و امریکایی در آن انجام می‌شود. با جایگزینی معماری امریکایی بر معماری اصیل ایرانی، روابط اجتماعی جامعه نیز برهم می‌ریزد و از سال ۱۳۳۲ کم کم تمامی ارکان زندگی امریکایی بر جامعه ایرانی نفوذ پیدا می‌کند. مساحت تهران در سال ۱۳۵۷ برابر با ۳۷۰ کیلومتر تعداد ساختمان‌های بلند آن کمتر از ۵۰ ساختمان بوده است.

به گفته این پژوهشگر و تهران‌شناس؛ شهر‌های بسیاری (چه بزرگ و کوچک) وجود داشتند که پایتخت حکومت‌های ایران در ادوار مختلف یا حکومت‌های محلی بودند. اما در طول تاریخ هیچ شهری به میزان تهران به مدت ۲۳۵ سال (سه حکومت و دو نحوه اداره کشور به صورت شاهنشاهی و جمهوری اسلامی) به عنوان پایتخت باقی نمانده است.