تهران و باکو در وضعیت جنگ گرم؟

ایران و جمهوری آذربایجان سال ۲۰۲۲ سال پرتنشی را پشت سر گذاشتند؛ ادعاهای مکرر الهام علی‌‌‌اف، رئیس‌‌‌جمهور آذربایجان درباره الحاق کریدور زنگزور به خاک کشور خود، برگزاری مانورهای مختلف در مرزهای مشترک، حمله تروریستی به حرم شاهچراغ توسط یک تبعه آذربایجانی، نزدیکی بیش از پیش باکو-تل‌آویو و بعضا تهدیدهایی که از سوی مقامات آذربایجان علیه ایران مطرح می‌‌‌شد باعث شده که چشم‌‌‌انداز مثبتی را نتوانیم برای آینده روابط این دو همسایه متصور باشیم.

روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در این گزارش در گفت‌وگو با سه کارشناس منطقه قفقاز، آینده روابط تهران- باکو را بررسی کرد.

 تیرگی روابط یا مدیریت تنش؟

سیدجواد میری، استاد جامعه‌‌‌شناسی و مطالعات ادیان و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در این رابطه گفت: «پیش‌بینی کردن کار ساده‌‌‌ای نیست ولی اگر نتوانیم متکی بر دانش و دانسته‌‌‌های خود «تصوری» از آینده داشته باشیم آنگاه علوم به چه کار ما می‌‌‌آیند؟‌‌‌ مبتنی بر این مفروض به نظرم روابط «تهران-باکو» می‌تواند رو به تیرگی برود اگر گفتمان‌‌‌های افراطی شامل گفتمان ناسیونالیسم باستان‌گرا یا ایرانشهری‌‌‌ها که تلاش دارند بر سیاست خارجی ایران سیطره یابند و گفتمان پان‌‌‌ترکیسم که تلاش دارد مولفه‌‌‌های شیعی را در جمهوری آذربایجان به حاشیه براند، بر تعاملاتمان سایه افکند.»

وی ادامه داد: «اما سال میلادی ۲۰۲۳ می‌تواند آغاز یک روند رو به رشد هم برای تهران-باکو و هم برای کل منطقه قفقاز باشد به شرط اینکه نگاه ما مبتنی بر مفهوم «مخازن مشترک فرهنگی» باشد که طی تاریخ طولانی بین مردم این منطقه با زبان‌‌‌ها و مذاهب و ادیان گوناگون ایجاد «تعلقات مشترک» کرده است.»

به گفته این استاد دانشگاه، هنر سیاستمداران باید این باشد که این مشترکات را برای کمرنگ کردن اختلافات به خدمت درآورند تا ما شاهد یک منطقه مرفه‌‌‌تر و بی‌‌‌خطرتر باشیم. اگر اهل سیاست درایت را چاشنی استراتژی‌‌‌های خویش کنند یقینا سال ۲۰۲۳ سال بهتری برای هر دو کشور خواهد بود.

 احتمال رویارویی

سالار سیف‌‌‌الدینی، پژوهشگر ارشد قفقاز جنوبی با اشاره به اینکه زنجیره‌‌‌ای از اتفاقات بین تهران و باکو از ۲۰۲۰ شروع شده که پیامدهای پیش‌بینی شده و پیش‌بینی نشده خود را دارد، گفت: «امروز این پیامدها به سمتی نمی‌رود که بتوان یک رابطه باثبات را با این کشور پیش‌بینی کرد.» وی افزود: «همه متغیرها و روندهای موجود نشان می‌دهد که رابطه تهران و باکو به سمت تنش پیش می‌رود و این تنش به تدریج می‌تواند حتی به رویارویی منتهی شود.»

سیف‌‌‌الدینی درباره این متغیرهای موجود گفت: «مهم‌ترین متغیر همین بحث دالان تورانی ناتو یا کریدور زنگزور است که الهام علی‌‌‌اف در آخرین سخنرانی خود نیز به این موضوع اشاره کرد که این کریدور چه ارمنستان بخواهد چه نخواهد، افتتاح خواهد شد.»

این پژوهشگر همچنین گفت که ممکن است باکو بخواهد برای حملات نظامی اسرائیل علیه ایران، پایگاه‌‌‌هایی در اختیار این رژیم قرار دهد. وی ادامه داد: «در حال حاضر افراطی‌‌‌ترین و تندروترین کابینه در اسرائیل روی کار آمده که اولویت و تهدید شماره یک‌‌‌شان ایران است. بنابراین دنبال پایگاهی هستند که بتوانند از آنجا ایران را هدف قرار دهند. این در حالی است که بخشی از مهم‌ترین پایگاه‌‌‌ها در مناطقی چون نخجوان، دریای مازندران و در مرزهای خاکی ما با آذربایجان قرار دارند.» سیف‌‌‌الدینی در عین حال گفت: «باکو ممکن است بخواهد همزمان در شمال غرب ایران تحرکاتی انجام دهد؛ یعنی بخواهد یکسری نیروهای واگرا و تجزیه طلب را در منطقه فعال کند تا بتواند هدف خود را در زنگزور پیش ببرد.» وی با بیان اینکه علی‌‌‌اف رسما این موضوع را بیان کرده و تبدیل به سیاست رسمی این کشور شده است، افزود: «کنش‌‌‌هایی که امروز از سوی رئیس‌‌‌جمهور آذربایجان می‌‌‌بینیم مشابه کنش‌‌‌هایی است که در سال ۱۳۵۷، ۵۸ و حتی پیش از قرارداد الجزایر از صدام حسین می‌‌‌دیدیم.»

سیف‌‌‌الدینی در نهایت توضیح داد که«در چنین شرایطی دور از ذهن نیست که رخدادهای ناگوار دهه ۶۰ بین ایران و جمهوری آذربایجان صورت بگیرد؛ یعنی تنش‌‌‌ها روز به‌روز بین تهران و باکو افزایش پیدا کند و به یک درگیری گرم منجر شود؛ درگیری‌‌‌ای که نه فقط آذربایجان بلکه ممکن است ترکیه را نیز در مقابل ایران قرار دهد.»

 عملیات فریب باکو

جعفر خاشع، مدیرعامل بنیاد مطالعات قفقاز نیز در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «پیش‌بینی آینده روابط ایران و جمهوری آذربایجان به پیش‌‌‌فرض‌‌‌های ذهنی ما بازمی‌گردد؛ تحلیلی وجود دارد مبنی بر اینکه جمهوری آذربایجان هرگاه می‌‌‌خواهد یک اقدام علیه خطوط قرمز ایران انجام دهد و از واکنش ایران هراسناک است، یک فضای متشنج درست می‌کند تا آن اتفاق اصلی را رقم بزند و سپس دوباره اوضاع به روال عادی بازمی‌گردد.»

وی افزود: «طبق این تحلیل، جمهوری آذربایجان در روزهای اخیر به دنبال افتتاح سفارت در اسرائیل بود که این اتفاق افتاد و مجلس باکو نیز آن را تصویب کرد.» به گفته خاشع با توجه به این تحلیل، اکنون باکو به هدف اصلی‌اش یعنی افتتاح سفارت در اسرائیل رسیده است و احتمالا بخواهند بعد از این اوضاع را اندکی آرام کنند که شواهد امر از جمله صحبت‌‌‌های وزیر خارجه جمهوری آذربایجان در گفت‌وگو با امیرعبداللهیان و برخی دیگر از اقدامات این تحلیل را تقویت می‌کند. همچنین مدیرعامل بنیاد مطالعات قفقاز تاکید کرد که در همه این سال‌ها این طرف آذری بوده که تنش‌‌‌ها را بالا برده و با بروز یک اقدام یا واکنش مثبت ایران این تنش‌‌‌ها را آرام کرده‌‌‌اند.

خاشع در نهایت در خصوص صحبت‌‌‌های اخیر علی‌‌‌اف که گفته می‌‌‌خواهند کریدور زنگزور را افتتاح کنند، گفت: «این اصرار باکو با توجه به اینکه ایران این مساله را خط قرمز خود می‌‌‌داند، به نظر می‌رسد در جهت ایجاد یک فضای تبلیغاتی است و می‌‌‌خواهند با این فضاسازی‌‌‌ها به اهداف دیگر خود دست یابند؛ از جمله ممکن است به دنبال ایجاد کریدور پیشنهادی ارمنستان یعنی کریدوری با حفظ حاکمیت ملی ارمنستان باشند. البته اینکه باکو وارد این فاز شود و روابط ایران و آذربایجان متشنج‌‌‌تر شود اندکی دور از انتظار و دور از واقعیت‌‌‌های موجود منطقه است.»