آیا می‌دانستید اجداد ما، بیشتر سفیدپوش و رنگی‌پوش بودند، اما در گذر زمان، کم‌کم تیره‌پوش شدیم؛ روندی که از اوایل دوره پهلوی آغاز شده و این روز‌ها به حداکثر رسیده است، در حالی‌که در گذشته رنگ‌های شاد در همه بخش‌های زندگی شامل پوشاک، نقاشی‌ها و آثار هنری به وفور دیده می‌شد. در این باره با «داریوش شهبازی» تهران‌پژوه و تاریخ‌شناس گفتگو کرده‌ایم.
به گزارش همشهری، به گفته داریوش شهبازی برای اینکه بدانیم در گذشته مردم پایتخت از چه رنگی بیشتر استفاده می‌کردند باید به سابقه میناکاری در ایران توجه کنیم؛ هنری که به هزار و ۵۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد. او می‌گوید: «در عصر قاجار و به‌خصوص دوره ناصری آثار متعددی از میناکاری مانند قلمدان و جلد کتاب، قلیان، انفیه‌دان، گوشواره، سنجاق سینه و پایه‌های چراغ و... می‌توان دید که رنگ‌های مختلفی در آن به کار رفته است؛ آبی، سرمه‌ای و زرد، رنگ‌های غالب است.
در پارچه‌هایی که در دوره ناصری به کار رفته و الان در موزه‌های داخلی و خارجی در معرض تماشاست انواع رنگ‌ها به ویژه رنگ سبز دیده می‌شود و اگر به پوشش و لباس دقت کنیم متوجه می‌شویم اقوام و طوایف مختلف از رنگ‌های مختلف استفاده می‌کردند. شهبازی می‌گوید: «شاردن فرانسوی درباره پوشش در دوره صفوی نوشته زنان وقتی می‌خواستند از خانه بیرون بروند حجاب بلند سفیدی را می‌پوشیدند؛ پوشش‌هایی که از جنس پارچه‌های زربافت و اطلس ضخیم توری با یراق‌های زرین، سیمین و گلابدوزی شده، بود.»
«گارسیا دسیلوا» سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس صفوی و جهانگرد در سفرنامه‌اش نوشته است؛ زنان در دوره ناصری لباس‌های مختلفی می‌پوشند و کفش آنان از جنس چرم با رنگ‌های مختلف بود. او تأکید می‌کند که زنان لباس‌های گشاد و سفید رنگ می‌پوشند؛ که بیشتر درباره روزگار شاه عباس صفوی و بعد از آن نوشته، هم در سفرنامه‌اش آورده زنان پایتخت خارج از خانه چادر سفید می‌پوشند.
«دورویل» از افسران همراه با ژنرال گاردان در دوره فتحعلی شاه هم از پوشاک صاحب‌منصبان نظامی می‌نویسد که چکمه‌های پارچه‌ای و لباس‌های رنگی می‌پوشیدند. «اوژن فلاندن» نقاش فرانسوی که در دوره محمدشاه به ایران می‌آید می‌نویسد: «زنان روی سر پارچه سفید می‌گذارند و شلوار گشاد و چاقچور می‌پوشند. کفششان پاپوشی زرد یا سبز رنگ و عموم چادر‌ها یکرنگ است.»
نوع و رنگ پوشاک در تهران به‌خصوص در دوره قاجار را می‌توانیم به ۳ دوره تقسیم کنیم. از ابتدای قاجار تا سفر ناصرالدین شاه به فرنگ لباس‌های همه افراد جامعه تقریباً یکدست است و البته خیلی تفاوت بین این زمان و دوره محمدشاه و فتحعلی شاه قاجار وجود ندارد.
شهبازی توضیح می‌دهد: «بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ به یکباره پوشش تغییر می‌کند. ناصرالدین شاه وقتی شهر‌های روسیه را می‌بیند و به لندن و پاریس می‌رود خیلی دوست داشت که زنانش از آن لباس‌ها بپوشند. به همین دلیل ناگهان یک تغییر اساسی در پوشش زنان دربار به وجود می‌آید.» جالب اینجاست که این نوع پوشش کم‌کم به جامعه هم سرایت می‌کند و در نوع پوشش زنان جامعه به این شکل تغییر ایجاد می‌شود.
دوره بعدی از زمان مظفرالدین شاه تا پایان قاجار است که پوشش مخصوص خود را دارد. شهبازی می‌گوید: «در دوره ناصری اهالی اندرونی شامل زنان دربار و خدمه‌ای که در اختیار زنان دربار بودند از شلوار‌های کشی و بافته سفید استفاده می‌کردند. این نوع لباس در بسیاری از عکس‌های دوره ناصری هم مشاهده می‌شود. البته گاهی هم شلوار مشکی می‌پوشیدند.»
«هانری دالمانی» تاریخ نگار فرانسوی درباره رنگ کفش‌ها در این زمان نوشته: «رنگ کفش‌ها اغلب سبز، زرد و قرمز است. جوراب‌ها نیز، سفید و دستبافت و گاهی ساقه‌هایشان رنگ مشکی است.»
آن‌طور که شهبازی می‌گوید در واپسین سال‌های حکومت ناصرالدین شاه، جوراب بدون حاشیه سفید، مرسوم و رنگ کفش‌ها قرمز، سبز و آبی می‌شود: «پوشاک زیر مردان معمولاً به رنگ سفید و لباس‌های رو مثل قبا، جبه، کلیجه، شال کمر، کمربند، شلوار و عمامه به رنگ‌های تیره و گاهی رنگ‌های دیگر بود. در کل در این دوران از رنگ‌های گرم مثل قهوه‌ای و ارغوانی و... استفاده می‌شد.»
نقاشی در دوره قاجار سیر تحول و تطور بسیاری را سپری کرده است. شهبازی می‌گوید: «از همه رنگ‌ها در آثار این دوران استفاده شده، اما به نسبت از برخی رنگ‌ها مثل قرمز تیره و روشن، طلایی و نارنجی، بیشتر استفاده شده است و در موزه‌های مختلف داخلی و خارجی نمونه‌های فراوانی از آن‌ها را می‌بینیم. مثل موزه ملک و کاخ گلستان و موزه‌های دیگر.»
این تاریخ‌شناس می‌افزاید: «وقتی به تابلو‌ها و آثار نقاشی به جا مانده از عصر قاجار و پهلوی مثل کمال‌الملک دقت کنیم می‌بینیم که قبای مردان به رنگ‌های سبز، زرد، آبی، بنفش و قرمز است.» شهبازی می‌گوید: «در دوره مشروطه هم یکسری تغییرات به وجود آمد و در دوره پهلوی بانوان کم‌کم چادر‌های مشکی بر سر می‌گذاشتند و زنان طبقه عادی هم از چادر‌های کرباسی رنگ و راه‌راه آبی و سفید استفاده می‌کردند.»
بخشی از رنگ را هم در آرایش زنان در دوره ناصری می‌توان مشاهده کرد. آرایش بانوان در این زمان سرخاب بود. شهبازی توضیح می‌دهد: «زنان‌گونه‌هایشان را سرخ می‌کردند و سبیلی باریک پشت لبشان می‌کشیدند و از موادی مثل حنا، سرمه، سرخاب و سفیداب به رنگ‌های مختلف برای آرایش استفاده می‌کردند.»
در جنگ ایران و روسیه، عباس میرزا از ژنرال گاردان فرانسوی و هیئت همراهش برای آموزش و تعلیم سربازان استفاده می‌کند که آن‌ها تغییراتی را در بخش نظامی کشور از جمله لباس می‌دهند؛ تغییراتی که برگرفته از نظام فرانسوی و شامل شلوار‌هایی به رنگ‌های مختلف، ولی غالباً سفید بود. شهبازی می‌افزاید: «این روند در دوره ناصری ادامه پیدا می‌کند. تابلویی از دوره ناصرالدین شاه هست که ناصرالدین شاه در حال سان دیدن از نظامیانی است که شلوار سفید و کت سرمه‌ای به تن دارند.»
