فرارو- محمد مهدی حاتمی؛ بازیافت زباله یک کسب و کار جا افتاده در جهان است و چه به شیوه سنتی و چه به شیوه صنعتی، در ایران هم دنبال می‌شود. در سال‌های اخیر، شهرداری‌ها در شهر‌هایی مانند تهران، علاوه بر جمع آوری زباله‌های خشک و بازیافت آنها، زباله‌های تَر را هم بازیافت می‌کنند و از آنها کمپوست تولید می‌کنند. تولید برق از زباله تَر هم در تهران چند سالی است که کلید خورده است.
به گزارش فرارو، با این همه این بازار بسیار بسیار بزرگ‌تر از این‌ها است و دلیل هم واضح است: همه ما به صورت روزانه زباله تولید می‌کنیم و شواهد نشان می‌دهند که هر چه یک کشور توسعه یافته‌تر باشد، سرانه تولید زباله هم برای شهروندان آن کشور بالاتر است. اما در مورد صنعت بازیافت زباله در ایران و جهان و چشم انداز آن چه می‌دانیم؟
آمار‌های «آژانس حفاظت از محیط زیست ایالات متحده آمریکا» (United States Environmental Protection Agency) نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۷ میلادی، در این کشور حدود ۲۶۷ میلیون تن زباله خشک تولید شده است. از این میان، تنها حدود ۹۴.۲ میلیون تن بازیافت شده یا به «کمپوست» تبدیل شده است. (کمپوست، در واقع همان کودی است که از تجزیه مواد آلی موجود در گیاهان، میوه‌ها و خوراکی‌ها تولید می‌شود.)
به عبارت ساده تر، تنها حدود ۳۵ درصد از کل زباله خشک در آمریکا به چرخه بازگشته و ۶۵ درصد در طبیعت دفن شده یا سوزانده شده است. در مورد زباله‌های پلاستیکی، این رقم تنها ۸ درصد است. این آمار برای کل جهان، به مراتب بدتر است، چرا که آمریکا دست کم در میان کشور‌هایی است که بازیافت زباله را جدی می‌گیرند.
برخی داده‌های آماری سازمان ملل متحد (مربوط به سال ۲۰۱۸ میلادی) نشان می‌دهند که سالانه حدود ۱۱.۲ میلیارد تن زباله خشک در جهان تولید می‌شود. در مقام مقایسه، این میزان زباله، وزنی برابر با ۵۶ هزار برابر وزن فولادی دارد که از ویرانه‌های «برج‌های تجارت جهانی»، پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ جمع آوری شد! (حجم فولاد تخلیه شده از این ویرانه ها، حدود ۲۰۰ هزار تن بود.)
از طرفی، مقاله‌ای در مجله «نشنال جئوگرافیک» در سال ۲۰۱۹ میلادی نشان می‌دهد که از حدود ۶ دهه گذشته (که روند عمده تولید پلاستیک در جهان شروع شده)، تا به امروز حدود ۸.۳ میلیارد تن پلاستیک تولید شده است. بخش عمده این پلاستیک‌ها به زباله تبدیل شده و بازیافت نشده اند و حالا سر از اقیانوس‌ها در آورده اند. علاوه بر این، زباله‌ها عامل حدود ۵ درصد از گاز‌های گلخانه‌ای منتشر شده در جهان هم هستند.
پلاستیک، احتمالا بزرگترین آلوده کننده محیط زیست در جهان است، ماده‌ای که البته ورود آن به محیط اطراف ما، کاملا به دوره معاصر بر می‌گردد. این در حالی است که برخی کشور‌ها برنامه‌ای زمان بندی شده برای کاهش تولید پلاستیک را در دستور کار قرار داده اند. به عبارتی، تلاش‌ها برای کاهش «آلودگی پلاستیک» در جهان، قرار است به جای جمع کردنِ پلاستیک‌های رها شده در محیط، از حلقه نخست (یعنی از مرحله تولید پلاستیک) شروع شود.
برخی تخمین‌ها نشان می‌دهند که اکنون نزدیک به ۱۶۵ میلیون تن پلاستیک در اقیانوس‌ها تلنبار شده است. وزن تمام انسان‌های رویِ کره زمین، حدود ۳۱۶ میلیون تُن برآورد شده است و به این ترتیب، فقط و فقط وزنِ پلاستیک‌های شناور در اقیانوس ها، معادل وزن ۴ میلیارد نفر انسان است. در این محاسبه، وزن پلاستیک‌های دفن‌شده در خشکی‌ها محاسبه نشده است.
جمع آوری این حجم از پلاستیک از اقیانوس‌ها تقریبا ناممکن است و دست کم با فناوری‌های امروزی امکان ندارد. پژوهش‌هایی برای تولید باکتری‌هایی که پلاستیک را تجزیه می‌کنند انجام شده و روش‌های عجیب و غریب دیگری هم آزموده شده اند، اما فعلا هیچ کدام عملیاتی نیستند. سهم زباله‌های پلاستیکی بازیافت شده از تمام زباله‌های تولید شده در هر سال، در واقع کمتر از ۱۵ درصد است.
حالا برخی کشور‌ها (عمدتا در اروپا) تصمیم گرفته اند که در آینده میان مدت، بخش عمده‌ای از تولید پلاستیک را متوقف کنند. به عبارت ساده، مبارزه با پلاستیک قرار است از حلقه نخست شروع شود. جدیدترین کنفرانس تغییرات اقلیمی (موسوم به COP۲۶) که اخیرا در «اسکاتلند» برگزار شد، نقطه‌عطفی در این ماجرا بود. در این کنفرانس، برخی کشور‌های اروپایی اعلام کردند که بر اساس یک برنامه زمان بندی شده، تولید پلاستیک را کاهش خواهند داد.
در فرانسه هم چند ماه پیش قانونی لازم الاجرا شد که بر اساس آن، بسته بندی پلاستیکی برای بسیاری از میوه‌ها و سبزیجات ممنوع می‌شود. این ممنوعیت، ۳۰ محصول را در بر می‌گیرد و البته، فعلا شامل بسته بندی‌های بزرگ و همچنین میوه‌های خرد شده یا فرآوری شده نمی‌شود. فرانسه می‌خواهد تا سال ۲۰۴۰ میلادی، تولید پلاستیک‌های یک بار مصرف را به تدریج کنار بگذارد.
اسپانیا هم دیگر کشوری است که برنامه‌ای مشابه را در دستور کار قرار داده و اعلام کرده که از سال ۲۰۲۳ میلادی، ممنوعیت فروش میوه و سبزیجات در بسته بندی پلاستیکی را اعمال می‌کند. تا آن زمان، تولیدکنندگان پلاستیک در این کشور فرصت دارند خودشان را با قانون جدید وفق بدهند.
اما نوآوری‌هایی هم در کار هستند: «فولکس واگن»، غول خودروسازی آلمانی به تازگی از ون جدید و نوستالژیک خود (مولتی ون تی ۷) رونمایی کرده که نه فقط کاملا برقی است، که بخشی از قطعات پلاستیکی آن هم با استفاده از زباله‌های جمع آوری شده و بازیافت شده از اقیانوس‌ها تولید شده اند. در واقع، «فولکس واگن» هم ژست طبیعت دوستی و احترام به مسئولیت اجتماعی شرکتی به خود گرفته و هم اینکه واقعا از محل کاهش هزینه‌ها سود خواهد کرد.
اگر بپذیریم که پلاستیک بخش اصلی زباله تولید شده توسط انسان را تشکیل می‌دهد، کدام کشور‌ها بیشترین میزان زباله را تولید می‌کنند؟ واضح است که در اینجا باید «سرانه تولید زباله پلاستیکی» (per capita rate of plastic waste) را بررسی کنیم، چرا که در غیر این صورت، قطعا کشور‌های پرجمعیت‌تر جایگاه‌های بالاتری را در رده بندی اشغال می‌کنند.
بر اساس آمار‌های وب سایت Our world in data، شهروندان کویتی با تولید ۰.۷ کیلوگرم زباله پلاستیکی به ازای هر نفر در هر روز (kilograms per person per day)، از این نظر رکورددار جهان هستند.
نام کشور‌هایی مانند «باربادوس» پس از «کویت» آمده، اما از میان کشور‌های بزرگ و مهم در جهان، شهروندان «آلمان» با تولید ۰.۴۸ کیلوگرم پلاستیک به ازای هر نفر در هر روز، در رده‌های بالای جدول هستند.
در مقابل، «سوئد» یکی از کشور‌های پیشرو در کاهش مصرف پلاستیک در جهان است و سرانه تولید پلاستیک در این کشور، تنها ۰.۰۵ کیلوگرم به ازای هر نفر در هر روز است. (مقایسه این کشور با آلمان نشان می‌دهد که توسعه یافتگی در واقع ارتباط مستقیمی با افزایش تولید زباله پلاستیکی ندارد.)
از میان کشور‌های اطراف، این شاخص برای «ترکیه» ۰.۲۱ کیلوگرم به ازای هر نفر در هر روز است. شهروندان ایرانی هم ۰.۱۴ کیلوگرم به ازای هر نفر در هر روز زباله پلاستیکی تولید می‌کنند و این نشان می‌دهد که وضعیت ایران از این منظر بهتر از ترکیه است. (تمام داده‌ها مربوط به سال ۲۰۱۰ میلادی و اندکی قدیمی هستند.)
با این همه، ترکیه دست کم در یک حوزه مرتبط با بازیافت می‌تواند برای ایران الگو باشد و آن هم بازیافت فولاد است. داده‌های سایت «استاتیستا» (Statista) نشان می‌دهند که ترکیه در سال ۲۰۲۰ میلادی، حدود ۲۲.۴ میلیون تن فولاد ضایعاتی وارد کرده و از این نظر، با اختلاف بسیار زیادی در جهان در صدر است.
ایران هم سال‌ها است که در این زمینه فعال است و البته، به نظر می‌رسد فعالیت‌ها در این حوزه، کافی نبوده اند. در دهه‌های اخیر، این پیشنهاد مطرح شده بود که ضایعات آهن و فولاد از کشور‌های جنگ زده اطراف (نظیر عراق، افغانستان و سوریه) به ایران وارد شوند و با بازیافت مجدد آنها، ارزش افزوده‌ای ایجاد شود که هم برای ایران و هم برای همین کشور‌ها مفید واقع می‌شود.
اما آیا فارغ از بحث زباله‌های صنعتی، کشور‌های دیگر، با بازیافت زباله‌های خانگی هم برای خودشان درآمد و رشد اقتصادی مهیا می‌کنند؟ پاسخ مثبت است. آلمان قهرمان این داستان است و اکنون حدود ۵۶ درصد از زباله اش را بازیافت می‌کند و این میزان، سهم بزرگی از اقتصاد این کشور دارد.
اتریش (حدود ۵۴ درصد)، کره‌جنوبی (حدود ۵۳ درصد) و سوئیس (حدود ۵۰ درصد) هم در رتبه‌های بعدی هستند. با این همه، اتحادیه اروپا در نظر دارد میزان بازیافت زباله در کشور‌های عضو را به شدت افزایش دهد.
بر اساس برنامه این اتحادیه، تا سال ۲۰۳۰ میلادی، حدود ۷۰ درصد از تمام کالا‌های بسته بندی شده در کشور‌های عضو این اتحادیه باید بازیافت شوند و میزان بازیافت زباله‌های خانگی هم تا سال ۲۰۳۵ میلادی باید به ۶۵ درصد برسد.
اما بازیافت زباله چقدر به اقتصاد جهان کمک خواهد کرد؟ موردِ آمریکا مثال خوبی است. در آمریکا، حدود ۱.۱ میلیون شغل در حوزه بازیافت زباله وجود دارد و سهم این بخش از تولید ناخالص داخلی (GDP) آمریکا، بین ۳۷ تا ۲۳۶ میلیارد دلار برآورد شده است.
مطالعاتی هم هستند که نشان می‌دهند با برخی اصلاحات سیاستی، می‌توان ۱.۴ میلیون شغل دیگر هم در همین زمینه در آمریکا ایجاد کرد. علاوه بر این، به طور کلی تخمین زده می‌شود که با بازیافت تمام پلاستیک تولید شده در جهان در طول یک سال، می‌توان در هر سال ۲۰۰ میلیارد دلار ارزش افزوده ایجاد کرد. این رقم، کمابیش به اندازه تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۳۹۹ است.
