چرا علی اف به فکر کاهش تنش با ایران نیست؟

الدار ممدوف در وبسایت Responsible Statecraft وابسته به اندیشکده «کوئینسی» در آمریکا نوشت: تنش‌زدایی بین ایران و آذربایجان در پی تماس تلفنی اخیر بین حسین امیرعبداللهیان و جیحون بایراموف، وزیران خارجه این دو کشور، تاکنون نتایج بلند مدتی به دنبال نداشته است.

به گزارش انتخاب، در ادامه این مطلب آمده است: در نشست کشورهای مشترک المنافع چند روز پس از این تماس، الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، ایران را بدون ارائه هیچ مدرکی متهم کرد که از منطقه قره باغ برای قاچاق مواد مخدر به روسیه و اروپا استفاده می‌کند. وزارت امور خارجه ایران با آنچه «ادعاهای حیرت‌انگیز علی اف» خوانده است، مخالفت کرد.

رژیم باکو همزمان با افزایش شاخ و شانه خود علیه تهران، شماری از روحانیون شیعه آذربایجانی را که طرفدار ایران بودند، بازداشت کرد. همچنین سردار بابایف، سردبیر وب سایت مذهبی مایده آذ نیز بازداشت شد. ابراهیم اوغلو و بابایف هر دو در ایران تحصیل کرده اند، اما در حالی که اولی پس از بازجویی طولانی و مفصل آزاد شد، دومی رسماً به خیانت متهم شده است. اتهامی که احتمالاً منجر به زندان و شکنجه طولانی وی می‌شود و باکو از آن برای تقویت اعتبار خود نزد ایالات متحده و اروپا به عنوان تلاشی علیه «افراط گرایی اسلامی» تحت حمایت ایران استفاده خواهد کرد.

این حوادث اخیر به شدت نشان می‌دهد که حداقل در حال حاضر، علی اف مایل به کاهش تنش‌ها با تهران نیست. موفقیت نظامی باکو در برابر ارمنستان این کشور را ترغیب کرده است که آشکارا همسایه جنوبی خود را نیز به چالش بکشد. هنگامی که ایران رزمایش‌های نظامی گسترده‌ای را در نزدیکی مرزهای آذربایجان انجام داد، وب سایت‌های حامی دولت آذربایجان به طور گسترده‌ای تصریح کردند که زرادخانه‌ی متعارف ایران در مقابل تجهیزات نظامی پیشرفته‌ی آذربایجان که تحت حمایت اسرائیل و ترکیه است، قدرتی ندارد. علی اف بر ادامه حمایت نظامی و دیپلماتیک آنکارا و تل آویو به عنوان بازدارنده کافی در برابر تهران حساب می‌کند.

به نظر علی اف، حمایت اسرائیل از آذربایجان باید به معنای حمایت واشنگتن از این کشور تعبیر شود. به ویژه در شرایطی که چشم‌انداز احیای توافق هسته‌ای ایران نامشخص است و آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده در مورد شکست دیپلماسی و اجرای گزینه‌های دیگر هشدار می‌دهد.

در حالی که روابط ایران با رقبای سنتی خود در خلیج فارس یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی به آرامی در حال بهبود است، آذربایجان به عنوان یک میدان جایگزین برای فعالیت‌های ضدایرانی در حال ظهور است. در واقع، از زمان تجدید خصومت بین آذربایجان و ارمنستان در سال ۲۰۲۰، مجموعه‌ای از اندیشکده‌های واشنگتن به دنبال گسترش درگیری به ایران به امید درگیری‌های جدایی طلبی بودند.

سیاستی که دنبال می‌شود این است که اقدام علیه ایران ایران بر اساس خطوط قومی یا حداقل تقویت جنبش‌های جدایی طلب مسلح در دستور کار قرار گیرد تا تهران را مجبور به چرخش به سمت مسائل داخلی‌اش کند. با افزایش تنش بین تهران و باکو، ستیزه جویان علیه تهران، این هدف را در دسترس خود می‌بینند. از دیدگاه علی اف مزایای احتمالی دلجویی از اسرائیل و ایالات متحده بیشتر از خطرات و هزینه‌های خشم ایران است.

با این حال، اعتماد علی اف بی‌جا و مضر به نظر می‌رسد. رزمایش‌های نظامی ایران در نزدیکی مرزهای آذربایجان به عنوان آمادگی برای حمله طراحی نشده است، بلکه برای جلب توجه باکو به نارضایتی تهران از سیاست‌های غیر دوستانه سابق بوده است. در حالی که ایران بیشتر دهه گذشته را با چالش‌های موجود در خلیج فارس دست و پنجه نرم می‌کرد، توجه نسبتاً کمی به قفقاز داشت. با این حال، ثابت شده است که ایران در زمینه‌ی جنگ‌های نامتقارن بسیار کم هزینه مهارت دارد. یکی از پیامدهای جسارت علی اف این است که تهران اکنون بر تقویت بازدارندگی خود در برابر آذربایجان تمرکز خواهد کرد.

یکی از تاکتیک‌های نسبتاً مقرون به صرفه که به طور سنتی توسط تهران استفاده می‌شود، ایجاد گروه‌های نیابتی است. در طول تنش‌های اخیر با باکو، گزارشاتی مبنی بر ایجاد گروهی به نام حسینیان در آذربایجان توسط ایران پس از به شهادت رسیدن یک روحانی شیعه در این کشور منتشر شد. با این حال، به نظر می‌رسد بحث حسینیان بیشتر کار روی تبلیغات رسانه‌ای است تا ایجاد یک نیروی واقعی.

این امر به این دلیل است که آذربایجان نسبت به کشورهایی مانند لبنان یا عراق که اکثراً شیعه هستند و تهران در آن‌ها نیروهای نیابتی خود را با موفقیت پرورش داده است، چشم‌انداز متفاوتی ارائه می‌دهد. تسلط بی‌دینی اتحاد جماهیر شوروی برای دهه‌ها در این کشور و به دنبال آن تأکید زیاد بر ناسیونالیسم ترکی سکولار در سال‌های استقلال، ارتباط آذربایجان را با تشیع از بین برد. در واقع، دولت‌های آذربایجان از گسترش تسنن در این کشور به عنوان راهی برای فاصله گرفتن آذربایجان از ایران و نزدیک ساختن آن به ترکیه استقبال کردند. پس از پیروزی آذربایجان در جنگ علیه ارمنستان، احساسات طرفدار ترکیه بسیار تقویت شده است.

دولت همچنین رویکردی پیچیده‌تر در مقابل شیعیان اتخاذ کرده است. در حالی که در گذشته سیاست دولت در مقابل شیعیان به شدت به سرکوب متکی بود، اکنون آذربایجان با رهبران مذهبی معتبر همکاری می‌کند تا نوعی تشیع ملی را ایجاد کند، یعنی نوعی از ایمان که از نظر سیاسی طرفدار دولت و مستقل از ایران است.

با این وجود هنوز افراد ناراضی از فساد و نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی در دوران سلسله علیف‌ها در آذربایجان وجود دارند. در حالی که پیروزی در جنگ می‌تواند این نگرانی‌ها را برای مدتی تحت الشعاع قرار دهد، اما این برای همیشه دوام نخواهد داشت. با تقبیح مخالفان سکولار توسط علی اف، کاملاً می‌توان تصور کرد که حداقل تا حدی، نارضایتی شکل سیاسی-مذهبی پیدا کند و در طولانی مدت گشایشی برای تهران به وجود آید.

تأکید بیش از حد بر جنبه پان ترکیستی در مبارزه با تهران نیز نتیجه‌ی معکوس برای باکو دارد. تأکید بر منشأ ترکی برخی از سلسله‌های تاریخی ایران مانند صفویان و قاجارها نمی‌تواند دلیل جدایی از ایران باشد بلکه به تقویت ارتباط آذری‌ها با ایران منجر می‌شود.

در واقع، بروز نزاع میان باکو-تهران، دیدگاه طولانی مدت خفته‌ی ایران را در مورد قفقاز به عنوان یک استان از دست رفته که در قرن نوزدهم توسط امپراتوری روسیه از ایران جدا شد، دوباره زنده کرد. ظهور ناسیونالیسم ایرانی، در هر دو شکل دینی و سکولار، یکی دیگر از پیامدهای طولانی مدت است که علی اف و حامیانش نتوانستند آن را پیش بینی کنند. در پاسخ به سیاست‌های آذربایجان، ایران تصمیم گرفت که از ارمنستان و نه آذربایجان به عنوان مجرای خود برای تجارت شمال و جنوب استفاده کند، پروژه‌ای که جمهوری آذربایجان در آن سرمایه‌گذاری بزرگی به عنوان بلیطی برای رونق اقتصادی‌اش پس از نفت خود کرده است.

در حالی که چنین پروژه‌هایی بیشتر ماهیت بلند مدت دارند، باید در نظر داشت که ایران هم اکنون نیز دارای قدرت بازدارندگی در مقابل آذربایجان است. زیرا برد موشک‌های آن تمام قلمروی آذربایجان را پوشش می‌دهد. ایران با وجود روابط امنیتی نزدیک ریاض با ایالات متحده، توانایی خود را در حمله دقیق به میادین نفتی عربستان نشان داده است. رهبران ایران در گذشته به خوبی نشان داده‌اند که اگر منزوی شوند، از حمله به دشمنان خود دریغ نخواهند کرد. بنابراین، دشمنی و تحریک جدید علی اف علیه ایران، امنیت بلند مدت آذربایجان را تضعیف می‌کند.