شورای شهر، شهردار جدید تهران و مساله مدیریت بحران

مهدی زارع؛ از نیمه مرداد ۱۴۰۰ به تدریج با استقرار شورای جدید شهر، شهردار جدید تهران مشخص شد و در هفته‌ای که گذشت سرپرست جدید سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران نیز تعیین شد. اهمیت مدیریت بحران مخاطرات طبیعی در تهران به نحوی است که از همین ابتدای کار باید بر پایه دانسته‌های قبلی، بر پایه به‌روز کردن برنامه پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، چشم‌انداز مساله سوانح شهرتهران ۱۶ سال آینده را مشخص کرد.

این برنامه راهبردی برای تهران ۱۴۱۶ تصویری از آنچه برای کاهش ریسک برای چهار دوره آینده شورای شهر انتظار داریم، ترسیم می‌کند. شبکه لرزه‌نگاری محلی داخل شهر تهران از خرداد ۱۳۸۳ از سوی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران راه‌اندازی شده و با ۱۲ ایستگاه در حال ثبت زلزله‌های محلی با کیفیت بالاست.

در بازه ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۹ لرزه‌های کمی در مجاورت گسل‌های طالقان، کهریزک و قطعه مرکزی گسل شمال تهران در شبکه محلی سازمان پیشگیری ثبت شده و در عوض لرزه‌خیزی قابل توجهی در امتداد گسل‌های مشاء، گرمسار و کندوان مشاهده شد. لرزه‌خیزی قابل توجهی نیز در امتداد قطعه شرقی گسل مشاء به ویژه در مجاورت شهر‌های دماوند و پردیس و منطقه شرق لواسانات ثبت شد.

از سوی دیگر قطعه مرکزی گسل مشاء (از لواسانات تا میگون و شهرستانک) در یک سکوت لرزه‌ای است و در عین حال توان لرزه‌زایی برای یک زلزله با بزرگای ۷ تا ۷.۵ در آن وجود دارد. نگارنده در سال ۱۳۷۴ در مطالعه‌ای در پژوهشگاه زلزله نشان داد که روی قطعه شرقی گسل مشاء- دماوند- لغزش سالانه ۴ میلیمتر به صورت عمودی و ۲ میلیمتر به صورت افقی - امتداد لغز - دارد.

این گسل در ۱۰ هزار سال گذشته ۹ زلزله ویرانگر و مخرب داشته است. حتی زمین‌لغزش بزرگ بخش مبارک‌آباد احتمالا در زلزله سال ۱۸۳۰ میلادی یا حرکت زمین در شمال شرق دماوند که باعث ایجاد دریاچه تار در سال ۱۶۶۵ میلادی و در دوره صفوی شده از جمله فعالیت‌های این بخش از گسل مشاء در زلزله‌ها بوده است.

تهران در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز قرار دارد و یکی دیگر از مهم‌ترین مخاطرات زمین‌شناختی مورد توجه در این شهر، خطر وقوع زمین‌لغزش است. زمین‌لغزش‌های متعددی در محدوده داخلی شهر تهران رخ داده است که برای نمونه می‌توان به دو زمین‌لغزش قدیمی گلابدره در شمال تهران و زمین‌لغزش شهرک مجلس فرحزاد در سال ١٣٨٣ اشاره کرد. سومین مخاطره طبیعی مهم در تهران، خطر وقوع سیل است.

تجربه وقوع سیل ۲۸ تیر ١٣٩٤ در دره کن و روستای سیجان کرج، موید خطر این سانحه طبیعی در منطقه تهران و اطراف آن است. ساده‌ترین راه برای کاهش خطر سیل در یک محدوده شهری، رعایت حریم مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌هاست. بیشترین خطر سیل در تهران مربوط به حریم رودخانه‌ها و نواحی کم‌شیب در نیمه جنوبی تهران است. چهارمین مخاطره زمین‌شناختی خطر فرونشست زمین است.

فرونشست زمین می‌تواند دلایل مختلفی ازجمله تراکم سفره آب زیرزمینی، زهکشی از خاک‌های آلی و معدنکاری زیرزمینی داشته باشد. مطالعات نشان داده که قسمت‌های جنوبی شهر تهران به دلیل قرارگیری در دشت و وجود آبرفت‌های جوان، در معرض خطر بالای فرونشست است. به علاوه طی سال‌های اخیر، رشد جمعیت و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، بر میزان خطر فرونشست در این مناطق به شدت افزوده است.

میزان فرونشست سالانه حدود ۳۶سانتی‌متر (یک میلی‌متر در روز) در دشت غربی تهران، خصوصا در مناطق جنوب‌غربی تهران است. تهران را می‌توان شهری با مخاطرات طبیعی بالقوه دانست. از طرفی طی سال‌های گذشته، جمعیت ساکن در این نواحی بالقوه مخاطره‌آمیز رو به افزایش بوده است.

جمعیت تهران در سال ١٣١٩ حدود ٥٥٠‌هزار نفر، در سال ١٣٣٥ حدود ۱.۵ میلیون نفر، در سال ١٣٤٥ حدود ۲.۷ میلیون نفر، در سال ١٣٥٥ حدود ۴.۵ میلیون نفر، در سال ١٣٦٥ حدود ۶.۱ میلیون نفر، در سال ١٣٧٥ حدود ۶.۷ میلیون نفر، در سال ١٣٨٥ حدود ۷.۷ میلیون نفر و در سال ۱۳۹۵، ۸.۷ میلیون نفر بوده است و برآورد می‌شود که در پایان تابستان ۱۴۰۰ حدود ۹.۴ میلیون نفر در شب برآورد می‌شود. حدود ۴.۵ میلیون نفر طی روز برای کار به تهران می‌آیند.

برای برآورد ریسک مخاطرات طبیعی چهارگانه پس از برآورد خطر هر یک از مخاطرات زمین‌لرزه، زمین‌لغزش، سیل و فرونشست به‌طور جداگانه، این مخاطرات با یکدیگر تلفیق شده و میزان خطر کلی بالقوه مخاطرات چهارگانه محاسبه شد. سپس با ضرب میزان خطر کلی بالقوه این مخاطرات در لایه اطلاعاتی تراکم جمعیت، نقشه ریسک مقدماتی برای شهر تهران به دست آمد. با توجه به این امر مشخص است که بیشترین ریسک سوانح طبیعی چهارگانه زلزله، زمین‌لغزش، سیل و فرونشست در نیمه جنوبی تهران متمرکز است.

اگر ۲.۵ میلیون جمعیت سرگردان طی روز در شهر و حدود ۳ میلیون نفر جمعیتی که برای کار و خرید طی روز به منطقه بازار تهران می‌روند نیز در نظر گرفته شوند، ریسک فزاینده طی روز (نسبت به شب هنگام) برای هر نوع مخاطره قابل انتظار در تهران قابل تصور است. در برنامه راهبردی شانزده ساله پیشنهادی، هدف‌های راهبردی بر پایه برآورد‌های واقع‌بینانه قابل تعیین است و می‌توان - و لازم است - برنامه عملیاتی برای مراحل مختلف کاهش ریسک سوانح در تهران تهیه و به تدریج اجرا شود.

منبع: روزنامه اعتماد