ارشک مسائلی*؛ در شرایط فعلی علاوه بر مولفه‌های نرم و سخت نظامی و غیرنظامی، همچنان مولفه‌های قدرت داخلی و بین‌المللی همانند گذشته، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع می‌باشد که در حکمرانی خوب نیز از آن نام برده شده است. نوشته حاضر بر آن است تا نقش اقتصاد بخصوص در بخش اقتصاد گردشگری را در مناسبات سیاسی- اقتصادی ایران و ترکیه با تاکید بر فرصت‌های پیشرو در بخش گردشگری مورد توجه قرار دهد.
۱- مناسبات سیاسی
پلان اول: رئیس جمهور محترم کشور ترکیه در تاریخ ۲۰ آذرماه با شرکت در مراسم رژه نظامی نیرو‌های جمهوری آذربایجان به مناسبت پایان اشغال منطقه قره باغ کوهستانی، شعری جدایی طلبانه در خصوص رود ارس در مرز ایران و جمهوری آذربایجان می‌خواند.
پلان دوم: جمعه ۲۱ آذرماه، وزیر محترم امور خارجه کشور در توئیتر با اشاره به شعر و ارتباط جدایی منطقه شمالی از سرزمین مادری ایران پاسخ رئیس جمهور ترکیه را می‌دهد و همزمان سفیر ترکیه به وزارت امور خارجه احضار می‌شود.
پلان سوم: روز شنبه ۲۲ آذرماه در تماس تلفنی وزرای ایران و ترکیه، وزیر ترکیه بر حسن همجواری تاکید ورزید بعلاوه از نحوه برخورد وزیر امور خارجه ایران با این موضوع در توئیتر انتقاد نمود. در دوشنبه ۲۴ آذرماه رئیس جمهور ایران، با تاکید بر روابط خوب با ترکیه بعید می‌داند قصد اردوغان توهین به تمامیت ارضی ایران باشد.
نگاه دوستانه دو کشور در برابر یکدیگر: ایران در سال ۲۰۱۶ و هنگامه کودتای نظامی به صورت کامل پشت رئیس جمهوری قانونی ترکیه ایستاد و در جریان قره باغ نیز از ابتدا مشاور مقام معظم رهبری و سپس دولت، بر مصالحه به همراه برگشتن مرز کشور‌ها به توافق نامه‌های بین‌المللی تاکید کردند. از آن سو وزیر امور خارجه ترکیه نیز بر حمایت و کمک این کشور در مواقع سخت (دوران تحریم) به ایران تاکید داشته است.
تحلیل سیاسی:
گرچه وزارت امور خارجه و رئیس جمهوری و به طور کلی دولت، این ماجرا را به ناآگاهی دولت ترکیه ارتباط دادند، اما بر هر سیاستمدار و اقتصاددانی که اخبار سیاسی- اقتصادی ترکیه را دنبال می‌کند و از نظر روانشناسی، رئیس جمهور ترکیه را تحلیل کند واضح و مبرهن است که حاکمان این کشور با روشن کردن آتش زیر خاکستر، به دنبال رسیدن به اهداف کوتاه مدت و میان مدت در زمان مقتضی می‌باشد.
البته گرچه دوران توسعه‌طلبی ارضی بر اساس امپراتوری‌های سابق گذشته و قدرت‌های جهانی، اجازه قدرت نمایی قدرت‌های منطقه‌ای با هدف عدم ایجاد توازن قدرت منطقه‌ای را نخواهند داد لکن نباید نقش ترکیه در پیروزی جمهوری آذربایجان بر ارمنستان در جنگ اخیر ناگورنو- قره باغ نادیده گرفت؛ کشور ترکیه در سال‌های اخیر در جنگ داخلی سوریه، لیبی و اقلیم کردستان عراق به عنوان قدرت منطقه‌ای ایفای نقش کرده است؛ حتی در برخی موارد این مداخلات به یونان و بخش‌های اروپا نیز رسیده است.
تفکر غالب رئیس‌جمهوری ترکیه، امپراتوری عثمانی است و این موضوع را در وجوه رفتاری و اجرایی می‌توان مشاهده کرد؛ لباس پوشیدن نمادین عثمانی در کاخ ریاست جمهوری و تبدیل ایاصوفیه از موزه به مسجد و ... را می‌توان مثال‌های در ارتباط با این موضوع دانست.
حال سوال اصلی آن است که ایران در قبال این موضوع و سایر مولفه‌های اقتدار ملی چه فرصت‌هایی دارد؟
۲- مناسبات اقتصادی
همان طور که در نمودار ذیل ملاحظه می‌گردد، تولید ناخالص داخلی کشور ترکیه از ۶۲۳ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۹ به ۲۳۱۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است که ۴ برابر مقدار تولید ناخالص داخلی ۲۰ سال قبل آن می‌باشد. رشد تولید ناخالص داخلی این کشور طی این دوره ۵/۴ درصد بوده و باعث گردیده علی رغم رشد جمعیت، تولیدناخالص داخلی سرانه از ۹۷۷۳ دلار به بیش از ۲۸ هزار دلار افزایش یابد.
برای کشور ایران مقادیر فوق در سال ۱۹۹۹، ۱۱۴ میلیارد دلار بود که در سال ۲۰۱۸ به ۴۵۴ میلیارد دلار افزایش یافته است و به ترتیب از ۱۷۵۷ دلار تولید ناخالص داخلی سرانه در سال ۱۹۹۹ به ۷۹۷۲ دلار در سال ۲۰۱۲ افزایش یافته و پس از آن به ۵۵۵۰ دلار در سال ۲۰۱۸ کاهش داشته است.
تولید ناخالص داخلی کشور ترکیه طی سال‌های ۱۹۹۹-۲۰۱۹
تولید ناخالص داخلی سرانه کشور ترکیه طی سال‌های ۱۹۹۹-۲۰۱۹
با نگاهی به نمودار‌ها و ارقام فوق، پاسخ سوال مطرح شده در انتهای بخش سیاسی مشخص می‌شود؛ باید از تمام قوای درونی کشور استفاده شود تا همچون موفقیت‌های نظامی و سیاسی، شرایط اقتصادی کشور که پاشنه آشیل ایران در شرایط فعلی شده و فشار‌های بسیاری را بر مردم و دولت آورده کاسته شود و شاخص‌های اقصادی نیز مانند سایر مؤلفه‌های قدرت در اندازه‌های قدرت منطقه‌ای ارزیابی گردد.
در اینجا صرفا به صورت تخصصی به بخش گردشگری کشور ترکیه و ایران اشاره می‌شود و سایر موارد از جمله صادرات کالا و خدمات در وقت مقتضی دیگری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
صنعت گردشگری
کشور ترکیه استراتژی گردشگری این کشور را در سال ۲۰۰۷ در ۷۴ صفحه تدوین نمود که اهداف آن گذشتن از مرز ۵۰ میلیون گردشگر و درآمد بیش از ۵۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ بود این در حالی است که این کشور در سال ۲۰۱۹ بین کشور‌های جهان پس از اسپانیا، آمریکا، چین و ایتالیا با میزان ورودی قریب به ۵۱ میلیون نفر، رتبه پنجم ورودی جهان را در اختیار دارد و ۴ سال قبل از زمان تعیین شده در طرح استراتژی ترکیه به این هدف دست یافت؛ بر این اساس در این سال نوری ارسوی وزیر گردشگری و فرهنگ ترکیه، اهداف جدید ۷۵ میلیون گردشگر ورودی و ۶۵ میلیارد دلار را به منظور دستیابی به رشد اقتصادی پایدار بنیان نهاد و بودجه توسعه‌ای را از ۷۲ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ به ۱۸۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۹ و برآورد ۲۲۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۳ افزایش داد.
استراتژی آن‌ها در دوره آتی طولانی‌تر نمودن سفر گردشگران ورودی به قریب به ۱۰ روز می‌باشد. برای اینکه سیر توسعه گردشگری این کشور مشخص شود این نکته ضروری است که بیان شود در سال ۱۹۸۸ میزان درآمد استحصالی از گردشگری ترکیه ۲/۱ میلیارد دلار بوده است و طی دهه گذشته از قریب به ۳۰ میلیون نفر به ۵۱ میلیون نفر افزایش یافته است؛ به عبارتی طی ده سال گذشته رشد میانگین ۵ درصدی را تجربه کرده است.
از ۵۱ میلیون گردشگر ورودی، ۷۵ درصد گردشگران اروپایی می‌باشند، ۱۱ درصد از خاورمیانه، ۹ درصد از آسیای شرقی و آمریکا و آفریقا به ترتیب ۲ درصد می‌باشد. نمودار ذیل نیز تعداد ده کشور ورودی گردشگری به ترکیه را نمایش می‌دهد که قریب به ۷ میلیون نفر از روسیه، ۵ میلیون نفر از آلمان و ... می‌باشد.
تعداد ورودی گردشگر به تفکیک ده کشور برتر
در سال ۲۰۱۹ قریب به ۸/۲۹ میلیارد دلار درآمد ارزی از این طریق ایجاد نموده است که به ازای هر نفر ۵۸۲ دلار می‌باشد که چنانچه با مقدار ۹/۱۷۴ میلیارد دلار صادرات این کشور مقایسه شود قریب به ۱۷ درصد صادرات این کشور را شامل می‌شود.
در مقایسه با ترکیه، میزان بهره مندی اقتصاد ایران از بخش گردشگری به عنوان یک بخش پیشران در نمودار ذیل نمایش داده شده است؛ همان طور که ملاحظه می‌گردد طی سال ۲۰۱۹ به دلیل کاهش ارزش پول ملی، مقدار گردشگر به شدت افزایش یافته است (متناسب با آن میزان ارز حاصله افزایش نیافته است) لکن در همین دوره هم قریب به یک هفتم گردشگران ترکیه، ورودی گردشگر ایران بوده است یا به عبارتی برابر گردشگران ورودی روسیه به ترکیه می‌باشد.
مزایای بخش گردشگری
طبیعت ۴ فصل ایران می‌تواند کشور‌های اروپایی، آسیایی و عربی را برای انواع گردشگری مخاطب قرار دهد. در زیر به برخی مزایای توسعه و رونق گردشگری کشور ایران اشاره می‌شود.
• درآمد زایی و ایجاد رشد و توسعه اقتصادی
• موتور پیشرو در به حرکت درآوردن سایر صنایع
• ایجاد درآمد‌های ارزی جهت بهبود تراز پرداخت‌ها
• گسترش پایه مالیاتی و بالتبع آن درآمد‌های مالیاتی دولت
• توسعه اقتصاد منطقه‌ای و بالتبع آن زیرساختار‌های مربوطه
• ایجاد اشتغال موثر با توجه به خدماتی بودن صنعت (کاربر بودن) و جمعیت قابل توجه جویای کار ایران
• بهبود توزیع درآمدی با توجه به اثرگذاری مویرگی (با توجه به بنگاه‌های کوچک و متوسط صنعت)
• دور کردن جامعه از حلقه‌های فقر منطقه‌ای
• با ایجاد اشتغال، اثرات فرهنگی از جمله دوری از بزه‌های اجتماعی و مشکلات اجتماعی آن
نتیجه گیری
بند ۵۰ سیاست‌های کلی ابلاغی مقام معظم رهبری در خصوص برنامه ششم توسعه ۵ برابر شدن ایرانگردان جهان را هدفگذاری نموده است؛ از طرفی طی سالیان گذشته با مقاومت در برابر تحریم ها، هزینه‌هایی در برابر انحصارطلبی‌های آمریکا توسط دولت و ملت ایران پرداخته شده است لکن منافع این تقابل در بین شرکای تجاری کشور‌های جبهه مقابل آمریکا نصیب ایران نشده است که بایستی مورد توجه قرار گیرد.
با توجه به روابط راهبردی ایران با کشور روسیه و وجود جاذبه‌های فرهنگی، محیط زیست و دریایی، چنانچه مقدمات ورود گردشگران روسیه در ایران مهیا شود از قریب به ۴۵ میلیون نفر گردشگر خروجی روسیه می‌توان، جمعیت قابل توجهی را برای گردشگری در ایران جذب نمود؛ حال چنانچه این موضوع با تقارن زمانی تعطیلات کریسمس و هوای بسیار سرد روسیه و هوای بهاری جزایر و مناطق جنوبی کشور تجمیع گردد، مشخص می‌گردد که به راحتی می‌توان منابع ارزی قابل توجهی وارد کشور نمود؛ مثلا اگر قریب به ۶ میلیون گردشگر ورودی با هدف گذاری ۵ ساله مورد توجه قرار گیرد قریب به ۵/۳ میلیارد دلار درآمد ارزی برای کشور دربردارد (۵۸۲ دلار برای هر گردشگر).
موضوع اخیر نیز با توجه تراز تجاری منفی در دوران غیرتحریم با کشور آلمان می‌تواند در بهبود تراز تجاری با این کشور نیز مورد استفاده قرار گیرد.
نکته مهم آن است که با توجه به ارتباط تنگاتنگ صنعت گردشگری با سایر صنایع از جمله عمده فروشی، خرده فروشی، ساختمان، هتلداری و صنعت هوایی و ... می‌تواند رونق اقتصادی، شعار سال ابلاغی توسط مقام معظم رهبری را نیز فراهم سازد.
با توجه به ارقام فوق می‌توان با ایجاد زیرساخت و برنامه کوتاه مدت و میان مدت به راحتی قریب به ۱۰ تا ۱۵ میلیارد دلار درآمد ارزی از این بخش استحصال نمود که در مقابل ۸/۲۹ میلیارد دلار درآمد کسب شده ترکیه و واردات قریب به ۵۰ میلیارد دلار کالا‌ها و خدمات در دوران غیرتحریم، قابل توجه می‌باشد و منشا توسعه کالا‌های تولیدی و واسطه‌ای با رویکرد ایجاد ارزش افزوده و اشتغال در داخل باشد.
مزیت دیگر این بخش ورود ارز فیزیکی به داخل کشور می‌باشد؛ این موضوع در شرایط تحریمی فعلی توسط مسئولین بانک مرکزی ملموس‌تر است جایی که باید علاوه بر تراز نمودن صادرات و واردات (منابع و مصارف ارز)، تعادل بازار فیزیکی داخل را نیز مهیا سازند و در شرایط تحریم فعلی نقل و انتقال ارز حتی به داخل با مشکلات خاص خود مواجه است.
نکته مهمتر آن است که بخشی از عدم توازن منطقه‌ای ناشی از عدم تعادل اقتصادی حاصل از صنعت گردشگری از سمت ترکیه و کشور‌های دارای جاذبه‌های گردشگری منطقه از جمله دبی، قطر و ... به سمت ایران تغییر می‌کند و به صورت گسترده تری امنیت ایران به هم پیمانان سیاسی و اقتصادی خود از جمله روسیه و حتی چین گره می‌خورد که می‌تواند در پیش بینی‌ها و کنش‌های دشمنان ایران تاثیرگذار باشد.
در انتها ذکر این نکته ضروری است که بر اساس نظر جان مینارد کینز اقتصاددان شهیر قرن ۲۰، در درازمدت همه انسان‌ها مرده اند لذا باید به نحوی عمل نمود که اقتدار کشور در تمام زمینه‌ها در دوره حال و فردا فراهم شود؛ لذا بایستی با سرعت و قدرت، مولفه‌های اقتصاد ملی از جمله بخش‌های غفلت شده گردشگری تقویت شود تا از گزند‌ها و آسیب‌های احتمالی آتی در امان ماند.
*عضو هیات علمی پژوهشکده گردشگری پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری
