تایر فرسوده کالایی نیست که قاچاق آن به‌راحتی امکان‌پذیر باشد. کالایی که یک تریلی با ظرفیت ۲۰ هزار تن بار، فقط ۱۵۰ تا ۱۷۰ حلقه از آن (به وزن هفت تا هشت هزار تن) را می‌تواند حمل کند هم بعد از افزایش نرخ ارز به خارج قاچاق می‌شود.
به گزارش شرق، فعالان صنعت بازیافت می‌گویند به‌جای آنکه تایر‌های فرسوده روکش شوند و مجدد در ایران مورد استفاده قرار بگیرند یا تبدیل به پودر و گرانول شده و در صنعت کفش، کفپوش‌های لاستیکی یا کائوچو به کار گرفته شوند تا چرخ صنعت ایران را بگردانند، از سوی واحد‌های غیر‌مجازی که گاهی در اختیار اتباع بیگانه هستند، تبدیل به قطعات کوچک می‌شوند تا به آن سوی مرز‌ها در کردستان عراق، ترکیه و میرجاوه پاکستان صادر شوند.
قاچاق تایر فرسوده که بعد از ممنوعیت صادرات این محصول به خارج از کشور همچنان ادامه دارد، گویا در انحصار چند نفر است و آن‌ها هم به‌راحتی اطلاعاتی به افراد نمی‌دهند. یکی از آن‌ها مدعی است که محموله‌اش را قانونی صادر می‌کند و به شرط دیدن انبار و داشتن دو هزار تن ضایعات، وارد مذاکره برای صدور محموله می‌شود.
قاچاق غیر‌قانونی تایر و تیوب‌های فرسوده به خارج از کشور، صنایع بازیافت را دچار مشکل کرده است، اما آن‌طور که حمید بهشتی‌منفرد، دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری اتحادیه بازیافت، به «شرق» می‌گوید، این اتحادیه توانسته با اقداماتی که انجام داده است، موفق شودحدود ۶۰ تا ۷۰ درصد قاچاق را کنترل کند و مواد اولیه را در داخل کشور نگه دارد.
واحد‌های مجاز فراوری تایر و تیوب فرسوده از کمبود مواد اولیه برای واحدهایشان گله دارند، اما گویا صحنه‌گردان اصلی بازار این محصول، واحد‌های غیر مجازند؛ واحد‌هایی که کم‌و‌بیش در حاشیه همه شهرها پیدا می‌شوند. چند سال پیش، نرسیده به مسیر فرعی تالاب بندعلی‌خان قم، در جاده‌ای خاکی، دود سیاهی به آسمان بلند می‌شد که مردم می‌گفتند حاصل سوزاندن تایر‌های مستعمل است. برای کسب اطلاع از تداوم فعالیت آن‌ها به همان محل می‌روم.
با گذشت چند سال هنوز هم اثرات لاستیک سوخته روی زمین پیداست. این منطقه و حوالی آن به‌عنوان یکی از قطب‌هایی معروف است که افراد به خرید و فروش انواع ضایعات مشغول‌اند. تایر فرسوده هم یکی از اقلام مورد معامله آنهاست. تا پیش از این کودکان کاری که لاستیک فرسوده ماشین‌آلات سنگین را جمع‌آوری می‌کردند، در این جاده خاکی آن‌ها را به آتش می‌کشیدند تا ضایعات فلزی داخل تایر‌ها را به فروش برسانند، اما اهالی منطقه می‌گویند این روز‌ها کمتر دود سیاه حاصل از سوزاندن لاستیک به آسمان بلند می‌شود.
با بچه‌هایی که به کسب‌و‌کار بازیافت غیرمجاز لاستیک مشغول هستند، به گفتگو می‌نشینم. علی که حدودا ۱۴ سال دارد، می‌گوید که مدل کسب‌و‌کارشان عوض شده است؛ قبلا لاستیک‌های فرسوده کامیون، تریلی یا تراکتور را که کنار مزرعه رها شده بود، جمع‌آوری می‌کردند و برای به‌دست‌آوردن فلزاتش آتش می‌زدند، اما حالا لاستیک‌ها را خرد می‌کنند تا به واسطه‌ای دیگر که وانتی آبی دارد، با قیمت بیشتر بفروشند. البته کار بچه‌ها کمی هم توسعه پیدا کرده است؛ آن‌ها فقط لاستیک کهنه‌های رها‌شده کنار مزارع را جمع نمی‌کنند، به قول خودشان از آپاراتچی‌های اطراف هم لاستیک کهنه می‌خرند. بچه‌ها شنیده‌اند که تایر‌ها در ذوب‌آهن هم خریدار پیدا کرده است و احتمال می‌دهند به همین دلیل قیمت‌ها بالا رفته است.
قانونی صادر می‌کنم
کودکان کار حاشیه شهرها، فقط بخشی از حلقه غیر مجاز بازیافت تایر و تیوب‌های فرسوده هستند. آن‌طور که بازیافت‌کنندگان رسمی تایر‌های فرسوده می‌گویند، واحد‌های غیرمجاز مهم‌ترین رقبای آن‌ها به حساب می‌آیند. فعالان مجاز صنعت بازیافت، قاچاق تایر را یکی از عوامل مهم کمبود مواد اولیه برای واحدهایشان معرفی می‌کنند؛ زیرا دو سال است که صادرات تایر و تیوب به خارج ممنوع شده است. فعالان صنعت بازیافت می‌گویند تایر‌های فرسوده به کردستان عراق، ترکیه و میرجاوه پاکستان صادر می‌شود و این محموله را حتما در کامیون‌های رو‌باز باید قاچاق کرد، مگر اینکه ضایعات تیوب باشد که بشود آن را به‌صورت قطعات مکعبی از کشور خارج کرد. برخی هم بر این باورند که داخل این مواد ضایعاتی مواد مخدر هم قاچاق می‌شود.
جست‌وجو برای یافتن نام کسانی که در قاچاق تیوب و تایر نقش دارند، به چند نام محدود می‌شود؛ نام‌هایی که به‌راحتی اطلاعاتی در دسترس قرار نمی‌دهند و مدعی‌اند کارشان کاملا قانونی است. یکی از آن‌ها شرط ارائه اطلاعات را بازدید از انبار ضایعات تیوب و تایر معرفی می‌کند. او می‌گوید محموله زیر دو هزار تن برای صادرات به خارج نمی‌پذیرد. فعالان غیرمجاز بازار مواد بازیافتی اطلاعات بیشتری درباره نحوه کارشان و اینکه محموله‌ها را به کدام کشور‌ها صادر می‌کنند، در اختیارم قرار نمی‌دهند.
نبود آمار دقیق از ضایعات تایر و تیوب
در ایران چقدر تایر ضایعاتی داریم؟ چرا واحد‌های تولیدی با کمبود ماده اولیه مواجه شده‌اند؟ چگونه می‌توان این بازار را ساماندهی کرد؟ حمید بهشتی‌منفرد، دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری اتحادیه بازیافت، در گفتگو با «شرق» بیان می‌کند: در سال ۹۸، حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ هزار تن تایر و تیوب در داخل تولید می‌شد. تقریبا ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار تن هم واردات داشتیم. به این ترتیب حدود ۴۰۰ تا ۴۵۰ هزار تن تایر و تیوب انواع وسیله نقلیه در کشور وجود دارد.
او اضافه می‌کند: از کل حجم موجود در کشور، بین هشت تا ۱۰ هزار تن تیوب و بقیه انواع تایر است. به گفته بهشتی، در کشور‌های خارجی فرمول‌هایی دارند که میزان تیوب فرسوده را تخمین بزنند. سرانه تایر را به‌ازای هر پنج تا شش نفر، یک حلقه در نظر می‌گیرند یا میزان تایر فرسوده حدود شش کیلوگرم به‌ازای هر نفر در نظر گرفته می‌شود، اما در ایران به دو علت نمی‌توانیم آمار دقیقی از تایر فرسوده داشته باشیم.
او اضافه می‌کند: در کشور‌های خارجی مراکز دپویی وجود دارد یا شرکت‌هایی هستند که واسط بین شهرداری و بخش خصوصی، مسئول بازیافت هستند و تایر‌ها را در محل‌هایی دپو می‌کنند و برای واحد‌های بازیافت به‌صورت رایگان می‌فرستند. حتی برای بازیافت تایر جوایز بازیافتی هم در نظر گرفته می‌شود.
دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری می‌گوید: ما در ایران مراکز دپو نداریم. استاندارد‌های مصرف تایر هم در ایران وجود ندارد. او ادامه می‌دهد: در دیگر کشور‌ها اگر ضخامت عاج از حد خاصی کمتر شد، پلیس اجازه تردد به خودرو نمی‌دهد. در ایران به خاطر مباحث اقتصادی، لاستیک تا زمانی که بترکد، مورد استفاده قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه در ایران فرمول خاصی برای مصرف تایر نداریم، نمی‌دانیم چقدر تایر فرسوده در کشور وجود دارد.
وجود ۱۳ تا ۱۴ میلیون تایر فرسوده در ایران
بهشتی بر‌اساس برآورد‌ها می‌گوید: بر‌اساس آماری که ما به‌صورت حدودی از تعداد تایر‌های فرسوده داریم (که ممکن است دقت هم نداشته باشد)، ۱۳ تا ۱۴ میلیون حلقه تایر فرسوده در کشور وجود دارد. حدود ۲۵۰ هزار تن هم تیوب فرسوده در ایران داریم.
او با اشاره به واحد‌های زیرپله‌ای فعال در صنعت بازیافت تیوب و تایر بیان می‌کند: از واحد‌های زیرپله‌ای آمار دقیقی در دسترس نیست، اما ظرفیت اسمی شرکت‌های روکش تایر که پروانه بهره‌برداری دارند و عضو اتحادیه صنایع بازیافت هستند، بین ۷۰ تا ۱۰۰ هزار تن است، اما هیچ‌گاه این رقم محقق نمی‌شود.
دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری عنوان می‌کند: در کشور به خاطر اینکه تبلیغات مثبتی روی تایر‌های روکشی انجام نشده است، از این مسئله خیلی استقبال نمی‌شود؛ در‌صورتی‌که اگر تایر به‌صورت استاندارد روکش شود، خیلی می‌تواند مفید باشد.
او قیمت تایر روکش‌شده را یک‌چهارم یا یک‌پنجم تایر نو معرفی می‌کند و عدم استقبال کامیون‌داران از تایر‌های روکش‌شده را عاملی می‌داند که سبب شده است شرکت‌های روکش تایر، با ۳۰ تا ۵۰ درصد ظرفیت خود کار کنند.
بهشتی اضافه می‌کند: از سوی دیگر به دلیل واردات تایر‌های بی‌کیفیت چینی، تا حدود زیادی میزان تایر‌هایی که قابلیت روکش‌شدن داشته باشند، در کشور کاهش یافته است؛ در نتیجه مواد اولیه به دست این شرکت‌ها نمی‌رسد. او می‌گوید: حداکثر ۱۰ درصد تایر فرسوده در کشور روکش می‌شود.
جلوی قاچاق را گرفتیم
دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری درباره قاچاق تایر می‌گوید: بحث صادرات و قاچاق تایر چندی است مطرح شده. در دو، سه سال اخیر وزارت صمت و ستاد مبارزه با قاچاق کالا با ما همراهی کردند و با توجه به نیاز صنایع داخل، جلوی صادرات تایر فرسوده را گرفتند. قاچاق آن را هم محدود کردیم.
او ادامه می‌دهد: واحد‌های غیرمجاز تایر را با استفاده از گیوتین و دستگاه‌های برش به تکه‌های پنج تا ۲۰سانتی‌متری تبدیل می‌کنند و به آن سوی مرز‌ها می‌فرستند. بهشتی می‌گوید: جذابیت صادرات وقتی قیمت ارز افزایش می‌یابد، بیشتر می‌شود. اگرچه ممنوعیت صادرات ایجاد کردیم، اما از‌طریق یک‌سری مرز‌هایی که داشتیم، تایر فرسوده قاچاق می‌شد. جلساتی با ستاد مبارزه با قاچاق کالا و سوخت برگزار کردیم تا جلوی قاچاق هم گرفته شود.
او اضافه می‌کند: متأسفانه با بازتابی که از بازار دریافت می‌کنیم، صد درصد نتوانسته‌ایم جلوی قاچاق را بگیریم، اما تا حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد موفق بودهایم.
دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری یادآور می‌شود: ما تا سال گذشته با کمبود خیلی شدید ماده اولیه در واحد‌های بازیافت مواجه بودیم و قیمت آن روز‌به‌روز افزایش می‌یافت. در‌حال‌حاضر شرایط کمی بهتر از قبل شده است.
به گفته او، تایر‌های ضایعات از‌طریق نیسان و واحد‌های کوچک از اطراف شهرها جمع می‌شود. یک‌سری اتباع و برادران افاغنه در این حوزه فعال هستند و پس از جمع‌آوری تایر، آن‌ها را در واحد‌های غیرمجاز خرد و اقدام به قاچاق آن‌ها می‌کنند.
بهشتی یادآور می‌شود: یکی از مشکلات ما همین واحد‌های غیرمجاز و اتباع حاضر در صنعت بازیافت هستند. برای مواد اولیه شرکت‌های بازیافتی به فاکتور نیاز داریم، اما اتباع نمی‌توانند برای ما فاکتور رسمی صادر کنند. از اسفند سال گذشته تاکنون قیمت ضایعات تایر و تیوب بین ۸۰ تا صد درصد افزایش یافته است. حمل‌ونقل گران شده و بهانه جمع‌آوری‌کنندگان افزایش نرخ ارز است.
تعریف سامانه برای عرضه ضایعات
دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری درباره راهکار‌های کنترل قیمت ضایعات تایر و تیوب عنوان می‌کند: بر اساس جلساتی که در اتحادیه داشتیم، نهایتا به این نتیجه رسیدیم که به سامانه‌ای نیاز داریم که عرضه و تقاضا داخل این سامانه به شکل شفاف ثبت شود.
او اضافه می‌کند: کسی که تأمین‌کننده است، موادش را در این سامانه عرضه کند و مصرف‌کننده هم برای خرید اقدام می‌کند تا در نهایت مازاد عرضه شناسایی شود و در صورت نیاز صادرات انجام شود.
بهشتی یادآور می‌شود: چنین سامانه‌ای بحث واسطه‌گری را که عامل افزایش قیمت شده است، محدود می‌کند.
او تأکید می‌کند: به واحد‌های بازیافت باید تسهیلات بدهند. این واحد‌ها باید کمک‌های دولتی و معافیت مالیاتی داشته باشند. هزینه حمل‌ونقل، قیمت تمام‌شده را بالا می‌برد. اگر واقعا قوانین مرتبط اجرا شود، شرکت‌های بازیافتی می‌توانند جانی بگیرند.
دبیر کارگروه بازیافت مواد پلیمری می‌گوید: از بازیافت تایر و تیوب، پودر لاستیک گرفته می‌شود که برای صنایع کفش و آسفالت مناسب است. از گرانول لاستیک که کمی درشت‌تر از پودر است نیز برای کفپوش‌ها و چمن مصنوعی می‌توان استفاده کرد. این محصول در تولید کائوچوی دو بار احیا‌شده هم کاربرد دارد و ارزش افزوده بالایی تولید می‌شود.
او بیان می‌کند: به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانیم از کشور‌های خوب ماشین‌آلات وارد کنیم. با توجه به قیمت ارز، مجبوریم ماشین‌آلات درجه‌چندم چینی را بخریم. ماشین‌آلات به‌روز نیاوردیم و هزینه تولید بالا رفته است.
بهشتی می‌گوید: حمل ماده اولیه یعنی تایر فرسوده خیلی هزینه‌بر است. اگر بخواهیم با یک تریلی که ۲۰ تن کالا حمل می‌کند، تایر حمل کنیم، ۱۷۰ تا ۱۸۰ حلقه لاستیک با وزن هفت تا هشت هزار کیلوگرم می‌توان بار زد؛ این در حالی است که تریلی کرایه ۲۰ هزار کیلوگرم بار را می‌گیرد. این هزینه در تناژ بالا عدد سرسام‌آوری می‌شود.
