فرارو-مصطفی جرفی. حجامت یک روش درمانی بسیار کهن در طب سنتی است که گرچه قدمت آن به هزاران سال قبل و به کشور چین باستان بر می‌گردد، امروز نیز آن را یک روش درمانی بسیار شایع و کارآمد می‌دانند. در کشور ما ایران و همچنین کشور‌های مسلمان نیز به خاطر احادیث و روایاتی از پیامبر اسلام (ص) و معصومین در خصوص فواید حجامت نقل شده، این روش مورد توجه قرار گرفته است و حکیمان و طبیبان بزرگ اسلام به آن تأکید ویژه کرده‌اند. در دنیای مدرن امروزی نیز گرایش به روش‌های درمانی از جمله حجامت افزایش یافته است، با این همه بسیاری از افراد از باید‌ها و نباید‌های حجامت اطلاع درستی ندارند. به عبارت دیگر اگرچه بسیاری از افراد خواهان استفاده از روش‌های درمانی سنتی همچون حجامت هستند، این روش‌های درمانی نیز به مانند روش‌های مدرن تابع قواعدی هستند که باید به دقت رعایت شوند تا بتوانند بهترین تاثیر را داشته باشند.
اگر شما نیز علاقمند به انجام حجامت هستید؛ اما با قواعد و باید‌ها و نباید‌های این روش درمانی آشنا نیستید، این مطلب می‌تواند اطلاعات جامعی را در این مورد به شما ارائه بدهد؛ پس تا پایان این نوشته با ما همراه شوید.
حجامت چیست؟
حجامت اصطلاحا به روشی از خون‌گیری گفته میشود که برای درمان بعضی از بیماری‌ها به کار می‌رود و دارای سابقه تاریخی هفت هزار ساله است. در حجامت ممکن است با استفاده از تیغ عمل خون‌گیری انجام شود و یا بدون آن و فقط با کمک ظرفی خاص عمل بادکش صورت بگیرد. این روش درمانی به ظاهر ریشه در طب چینی دارد؛ اما با وجود احادیثی که از پیامبر اکرم (ص) در این‌باره نقل شده است، امروز این روش در میان مسلمانان کشور‌های اسلامی بیشتر استفاده میشود. متخصصین حجامت معتقدند این شیوه با ایجاد انباشت خون یا بندآوری خون در اطراف پوست عمل می‌کند؛ یعنی حجامت جریان خون بدن فرد را در زیر کاپ‌ها افزایش یا کاهش می‌دهد. بسیاری از پزشکان حجامت را یک درمان مکمل می‌دانند؛ یعنی حجامت می‌تواند بخشی از پروتکل درمان در علم پزشکی باشد و اثر خود را بگذارد.
انواع حجامت
انواع گوناگونی از حجامت در دنیا وجود دارد؛ اما به طور کلی حجامت را به دسته حجامت خشک و حجامت تر تقسیم می‌کنند که هر یک از آن‌ها به روش خاص خود انجام میشود.
۱. حجامت خشک یا بادکشی: نوعی حجامت است که در آن خونی از بدن خارج نمی‌شود؛ بلکه عمل مکش یا Suction روی پوست انجام میشود. حجامت خشک به دو قسمت تقسیم میشود:
الف) سرد و خشک: وقتی هنگام انجام دادن حجامت خشک یا بادکشی از آتش برای ایجاد خلاء استفاده نشود، به آن حجامت سرد و خشک می‌گویند.
ب) گرم و خشک: اگر در حجامت خشک یا بادکشی از آتش برای گرم کردن فضای درون بادکش و ایجاد مکش روی پوست استفاده شود، به آن حجامت گرم و خشک می‌گویند. حجامت گرم و خشک در فرهنگ عامه اصطلاحاً به کوزه یا لیوان‌گذاشتن معروف است. حجامت خشک در نقاط مختلفی از بدن انجام میشود و در درمان بسیاری از درد‌ها و بیماری‌ها نقش موثری دارد. این‌گونه از حجامت موجب انبساط عروق و رفع انسداد آن‌ها و تحریک دیواره مویرگ‌ها میشود و در افزایش توان سیستم ایمنی بدن نقش مهمی دارد.
۲. حجامت تر یا همراه با خون‌گیری: درمان‌گر در حجامت تر یا حجامت همراه با خون‌گیری با استفاده از تیغ میزان متناسبی از خون فرد بیمار را می‌گیرد. از نظر طب سنتی خونی که با فصد خارج میشود و خونی که با حجامت خارج میشود، از نظر میزان رقّت خون و حجم آن متفاوت است. در حجامت معمولاً خون رقیق‌تری خارج میشود و معمولا باعث ضعف بیمار نمی‌شود.
انواع دیگر حجامت
۱. حجامت عام: نوعی دیگر از حجامت، حجامت عام است که در آن محل انجام حجامت بین دو کتف، حدود مهره‌های سوم سینه‌ای تا مهره پنجم سینه‌ای را در بر می‌گیرد. در طب اسلامی، احادیث و روایات از این نوع حجامت با عنوان حجامت نافع یاد شده است.
۲. حجامت سر: برخی از افراد هم نوع دیگری از حجامت به نام حجامت سر را انجام می‌دهند. محل این حجامت یک وجب شخص حجامت شونده از نوک بینی تا فرق سر (ملاج) اوست. در این نوع حجامت فرد باید چهار زانو نشسته باشد. در روایات این نوع حجامت را حجامت نجات‌بخش می‌گویند.
۳. حجامت موضعی: این نوع حجامت در نقاطی از بدن که دچار مشکل شده‌اند، قابل اجراست و براساس تشخیص پزشک و نوع بیماری در موضع و عضو خاصی انجام میشود. از جمله حجامت کفل‌ها، اطراف مقعد، روی ران‌ها، کلیه، ریه‌ها و کبد است. این نوع حجامت انواع مختلف دارد که مهم‌ترین و رایج‌ترین آن‌ها همان خون‌گیری از میان دو کتف است؛ ولی حدود 60 نوع حجامت دیگر نیز وجود دارد که فقط باید به تجویز اطباء انجام شود. مثلاً برای نوزادان بعد از چهار ماهگی حجامت در گودی پشت گردن تجویز شده است که برای برطرف کردن رطوبت سر و رشد مطلوب آن بسیار مفید است.
همچنین برای درمان زردی نوزادان حجامت ساده‌ای توصیه شده است که از پشت گوش آن‌ها انجام میشود و با ریزش دو سه قطره خون زردی نوزاد فوراً کاهش می‌یابد. حجامت‌های دیگری نیز در سایر اعضای بدن صورت می‌گیرد، مانند حجامت زیر چانه (برای درمان جوش‌های صورت، لکنت زبان و عفونت لثه)، حجامت ساعد (برای گرفتگی رگ دست که یک بیماری خاص بانوان است)، حجامت سر (برای رشد مو)، حجامت ماستوئید (برای کاهش عوارض سکته مغزی، کاهش شنوایی و عفونت گوش)، حجامت زانو، حجامت کبد، حجامت کلیه‌ها، حجامت ساقین، حجامت پشت کمر، زیرناف، قوزک پا و... .
حجامت چگونه انجام میشود؟
پس از اینکه درمان‌گر معاینه را انجام داد، ابتدا موضع مورد نظر ضدعفونی و روغن مالی میشود. بعد از آن لیوان مخصوص حجامت را برای ایجاد مکش روی پوست ناحیه مورد نظر قرار می‌دهند. به مدت ۳ تا ۵ دقیقه مکش تدریجی ایجاد میشود تا پوست مورد نظر بی‌حس و آماده تیغ زدن شود. نحوه تیغ زدن برحسب وضع شخص یعنی چاقی، لاغری و سن؛ همچنین موضع حجامت متفاوت است؛ ولی در افرادی که خون غلیظی دارند، خصوصاً باوجود علائم غلبه دم (خون) تیغ‌ها باید عمیق و طولانی زده شوند. البته به گونه‌ای که از سه لایه پوست تجاوز نکند. برعکس در افراد کم خون و با خون رقیق تیغ‌ها سطحی و در حد لایه اول پوست زده می‌شوند. به تناسب وضعیت جسمی، بالینی وعروقی بیمار در سه الی پنج مرحله از وی خون گرفته میشود. این عملیات در مجموع در مدت حدود ۲۰ دقیقه انجام میشود که خون گرفته شده حداکثر به ۵۰ تا ۷۰ سی سی می‌رسد. درحجامت خشک مرحله خون‌گیری انجام نمی‌شود.
مکانیسم اثر حجامت چگونه است؟
یکی از مکانیسم‌های مطرح در حجامت کشیده شدن مواد مضر به سمت پوست و دفع آن‌هاست، البته منظور موادی است که غلظت زیادی ندارند و یا به دنبال مصرف دارو‌های لازم قوام مناسب را برای دفع با حجامت پیدا می‌کنند. اگر تجمع غلیظ در بدن مطرح باشد، سایر روش‌های پاک‌سازی مانند اسهال یا فصد مناسب هستند نه حجامت. حجامت با ایجاد یک التهاب موضعی باعث تحریک سیستم ایمنی بدن و تکثیر سلول‌های دفاعی میشود. به عبارت دیگر حجامت می‌تواند روی تیموس که از مهم‌ترین مراکز آموزش سلول‌های دفاعی است، اثر مستقیم بگذارد؛ همچنین حجامت ترافیک لنفاوی را با ایجاد فشار منفی کنترل می‌کند و باعث افزایش لنف در این سیستم میشود. این بهبود جریان خون و لنف در منطقه حجامت نیز به نوبه خود می‌تواند بر کاهش درد‌ها اثر بگذارد.
حجامت برای درمان چه بیماری‌هایی به کار می‌رود؟
حجامت در مورد بیمار‌های هایپرلیپیدمی (چربی خون بالا)، دیابت غیر وابسته به انسولین، درد‌های عضلانی، سردرد‌های عصبی و میگرنی، بیماری‌های پوستی شامل آکنه، پسوریازیس، آلرژی‌های دارویی، غذایی، فصلی، اعتیاد به مواد مخدر، بیماری‌های انسدادی عروق کرونر، عوارض بعد ازیائسگی (منوپوز)، درد‌های قاعدگی در زنان و دوشیزگان (دیسمنوره) و برخی بیماری‌های عفونی، هورمونی و غدد کاربرد دارد. ازجمله خواص درمانی اثبات شده و تجربه شده حجامت عبارت‌اند از:
۱. برطرف کردن انسداد عروق و پیشگیری از سکته‌های مغزی و قلبی
۲. تنظیم ترکیبات خون، کاهش چربی و کلسترول، تری گلیسرید و قند خون و رفع غلظت خون
۳. درمان سردرد‌های شدید مانند میگرن و سینوزیت، آرامش اعصاب، افزایش هوش و حافظه، قوت بینایی و جلای چشم
۴. درمان ناراحتی‌های پوست و خارش بدن، جوش، کهیر، لک و پیس صورت و آلرژی‌ها
۵. درمان آسم، تنگی نفس، واریس، رماتیسم، دیسک کمر، آرتروز و بسته شدن دریچه قلب
۶. تقویت و واکسینه شدن بدن در مقابل سرماخوردگی و ویروس‌های مختلف و مسمومیت‌ها
۷. درمان ریزش موی سر؛ همچنین تقویت رشد مو‌ها
۸. بهبود در اندام‌های بدن، رفع قولنج، بی‌حالی، کسلی، سنگینی بدن، اسپاسم عضلات، بهبود بیماری‌های زنان.
باید‌ها و نباید‌های حجامت
برای انجام حجامت به‌ویژه در حجامت تر مجموعه شرایط عمومی باید وجود داشته باشد که عبارت‌اند از:
۱. خون در بدن زیادتر از حد مطلوب باشد: البته این عامل تنها با بالا بودن میزان هموگلوبین مشخص نمی‌شود؛ بلکه افزایش خلط دم یا رطوبت داخل عروقی که همراه با علائمی مانند پری و کشیدگی عروقی، تغییرات نبض و دیگر تظاهرات بالینی امتلا (پری بدن) باشد، لزوم دفع خون از بدن را مطرح می‌کنند.
۲. در زمان گرما و یا سرمای شدید نباشد: اگر در زمستان و سرمای شدید ضرورت ایجاب کرد که حجامت صورت بگیرد، باید در آخر روز یعنی بعد از ظهر و به مقدار کم باشد. به طور کلی در زمستان بهتر است حجامت در هوای بدون ابر و باد یا زمانی باشد که سردی هوا کمتر است.
۳. توجه به ماه قمری: باتوجه به تأثیر جاذبه ماه بر بدن بهتر است که حجامت در نیمه دوم ماه قمری صورت بگیرد. در واقع بهترین زمان برای انجام حجامت روز‌های شانزدهم و هفدهم ماه است که در این زمان از تأثیر جاذبه ماه بر اخلاط بدن کاسته میشود و سموم سنگین نزدیک سطح پوست باقی می‌مانند.
۴. فرد نباید مبتلا به ضعف معده و کبد باشد: در افرادی که دچار ضعف دهانه معده هستند، برای حجامت عام باید لیوان حجامت را بالاتر از معمول (بین دو کتف) قرار داد تا مقابل دهانه معده نباشد و به ضعف بیشتر آن منجر نشود.
۵. فرد نباید تازه غذا خورده باشد و معده او نباید پر از غذا باشد: حجامت بلافاصله بعد از صرف غذا ممکن است باعث جذب غذا‌های هضم نشده به محل حجامت و ایجاد بیماری‌هایی مانند برص یا پیسی شود. البته حجامت در زمان خالی بودن معده هم صلاح نیست.
۶. دوری از هیجانات شدید عصبی: قبل و بعد از خون گرفتن باید از اعراض نفسانی و هیجانات شدید عصبی مانند خشم و غضب دوری کرد. در روز حجامت همچنین باید از ورزش و انجام حرکات شدید ورزشی پرهیز کرد.
۷. اجتناب از آمیزش جنسی: از زمان آمیزش جنسی باید بیش از ۱۲ ساعت گذشته باشد و تا ۲۴ ساعت پس از حجامت نیز نباید نزدیکی داشت.
۸. حجامت بعد از حمام و سونا: حجامت بعد از ماندن زیاد در حمام و سونا صحیح نیست، مگر در زمانی که فرد غلظت خون داشته باشد.
۹. توجه به مزاج: مزاج‌های سرد و یا خشک برای حجامت مناسب نیستند.
۱۰. حجامت در دوران نقاهت: اگر فرد در حال گذراندن دوران نقاهت از یک بیماری دیگر باشد، نباید اقدام به حجامت کند.
۱۱. حجامت برای افراد دارای خون غلیظ: به علت دفع خون رقیق در حجامت توصه میشود افرادی که خونشان غلیظ است یا غلبه سودا و یا بلغم لزج و غلیظ دارند، حجامت نکنند، مگر زمانی که با استفاده از دارو‌های مناسب خون رقیق شود یا بدن از این اخلاط پاک‌سازی شود.
۱۲. حجامت و غذاها: پیش از حجامت و بعد از آن تخم مرغ، ماهی و غذا‌های شور خورده نشود.
۱۳. موضع حجامت: تا یک ساعت پس از حجامت نباید موضع را شست؛ زیرا ممکن است باعث عفونت ناحیه شود. همچنین تا ۲۴ ساعت پس از حجامت نباید حمام کرد؛ زیرا ممکن است باعث تب شود.
۱۴. حجامت و خوابیدن: نباید بلافاصله بعد از حجامت خوابید.
۱۵. حجامت و سن: انجام حجامت برای افراد زیر دو سال و افراد بالای ۶۰ سال مناسب نیست.
۱۶. حجامت برای افراد لاغر و کم خون: افرادی که ضعیف و لاغرند و یا دچار کم خونی هستند، نباید حجامت انجام بدهند؛ همچنین حجامت برای افراد بسیار چاق نیز پرخطر است.
۱۷. حجامت برای زنان: حجامت در بارداری و ایام عادت ماهانه مناسب نیست، مگر اینکه خون زیادی در بدن مانده باشد و یا خون‌ریزی عادت ماهانه از نظر مقدار بسیار کم باشد.
۱۸. حجامت و بیماری‌های خاص: فردی که می‌خواهد حجامت کند، نباید تشنج یا اسپاسم ناشی از خشکی اعضا داشته باشد.
توصیه‌هایی برای بعد از انجام حجامت
۱. تا دوازده ساعت سیگار نکشید.
۲. تا ۲۴ ساعت ورزش یا کار سنگین نکنید.
۳. تا ۲۴ ساعت ماهی، لبنیات و غذای شور و غذا‌های سرد و تند و تیز را مصرف نکنید.
۴. حداقل تا ۱۲ ساعت پس از انجام حجامت حمام‌کردن برای جلوگیری از عفونت زخم ممنوع است.
۵. قبل و بعد از حجامت خوردن انار توصیه شده است.
۶. طی شش ساعت اول پس از حجامت خوردن شربت عسل (یک قاشق عسل+یک لیوان آب ولرم+کمی گلاب) توصیه میشود. این امر می‌تواند ضعف احتمالی ناشی از انجام حجامت را برطرف کند.
۷. تا ۱۲ ساعت بعد از حجامت آمیزش جنسی نباید انجام شود.
