حج همواره به عنوان یکی از بزرگترین گردهمایی‌های مذهبی در جهان مطرح بوده و این باعث شده است که بسیاری تلاش کنند آداب و مناسک این آیین عبادی عظیم را در نوشته‌های تاریخی و داستانی به رشته تحریر درآورند؛ در این میان سفرنامه‌ها و آثاری که از سوی غربی‌ها به نگارش درآمده با انگیزه‌های متفاوتی همراه بوده است.
به گزارش ایکنا، اسلام و آداب مذهبی آن به عنوان یکی از ادیانی که پیروان رو به رشدی در جهان به‌ویژه در غرب دارد، همواره مورد توجه جوامع و نخبگان اروپایی و آمریکایی بوده است. در این میان حج به عنوان بزرگترین گردهمایی مسلمانان جهان از ویژگی خاصی برای نویسندگان و مورخان غربی برخوردار بوده و تاکنون نوشته‌های زیادی در مورد این رویداد بزرگ اسلامی در غرب به رشته تحریر درآمده است.
با این همه این نوشته‌ها چیزی بیشتر از خبر و گزارش‌های مطبوعاتی هستند. در واقع اهمیت حج باعث شده که شماری از نویسندگان مسلمان و غیرمسلمان غربی تلاش کنند با دیدن این رخداد بزرگ سالانه، عظمت آن را برای مخاطبان خود توصیف کنند و این امر به نگارش تعداد زیادی سفرنامه به دست نویسندگان اروپایی و آمریکایی منجر شده است.
روایت حج در لباس مسلمانی
سر ریچارد برتون (Sir Richard Burton) زاده (۱۸۲۱ ـ درگذشته ۱۸۹۰) را می‌توان یکی از برجسته‌ترین شرق‌شناسان اروپایی دانست که مطالعات گسترده‌ای در مورد خاورمیانه داشته است. از جمله آثار وی می‌توان به ترجمه گلستان سعدی اشاره کرد. وی اولین اروپایی بود که وارد پایتخت منطقه سومالی شد و همچنین اولین کسی بود که دریاچه‌های بزرگ آفریقای مرکزی را کشف کرد.
یکی از بزرگترین کار‌های او رفتن به حج در ظاهر یک مسلمان بود که تجربیات خود را در کتابی به نام روایت شخصی زیارت مدینه و مکه (Personal Narrative of a Pilgrimage to Al-Madinah and Meccah) به رشته تحریر درآورده است. این کتاب برای اولین بار در سه جلد و در سال ۱۸۵۵ منتشر شد و روایتی از سفر برتون در سال ۱۸۵۳ به مکه و مدینه به عنوان مقدس‌ترین مکان‌های زیارتی اسلامی و تجربیات خود در طول سفر است. او با موفقیت در لباس عربی سرگردان، کعبه و مقبره پیامبر (ص) در مدینه را دید و در تمام مناسک حج شرکت کرد. برتون هنوز یکی از معدود افراد غیرمسلمانی است که از مسجدالحرام و مسجدالنبی (ص) بازدید کرده است.
این کتاب شرح مفصلی از زندگی، اعتقادات، رفتار‌ها و اخلاق اعراب است. به علاوه شرح مفصلی از مراسم مذهبی، مساجد و انواع اطلاعات قوم‌نگاری، اقتصادی و جغرافیایی هم در کتاب برتون آمده و با این همه در مورد اهداف برتون از این سفر با توجه به سابقه نظامی وی در ارتش بریتانیا صحبت‌های زیادی شده است و گفته می‌شود که این سفر‌ها در نهایت با هدف جمع‌آوری اطلاعات ارزشمند از این مناطق ناشناخته و به طور کلی با اهداف جاسوسی بود.
اعزام به مکه به عنوان محافظ کاروان
برتون تنها غیرمسلمانی نبوده که از مکه و مدینه بازدید کرده است. در اولین سال‌های قرن پانزدهم میلادی، لودوویکو دی وارتما (Ludovico di Varthema)، جهانگرد ایتالیایی، یکی از اولین غیرمسلمانانی بود که از این دو شهر مقدس مسلمانان دیدار کرد.
وارتما در اواخر سال ۱۵۰۲ اروپا را به مقصد مصر ترک کرد. در اوایل سال ۱۵۰۳ او به اسکندریه رسید و بعد از آن به قاهره رفت. بیروت مقصد بعدی وارتما بود و از آنجا به طرابلس، حلب و دمشق سفر کرد. وی در دمشق با نام یوسف در یک پادگان نظامی نیرو‌های شبه نظامی پادشاهی وقت مصر ساکن شد.
در سال ۱۵۰۳ وارتما به عنوان یکی از محافظان پادشاهی یک کاروان زیارتی، عازم مکه و مدینه شد. او که از مردم بولونیا در ایتالیا بود و چند سال در کشور‌های عربی به سر برده بود، توانست با تسلط بر زبان عربی و ایجاد هویت جعلی یک مسلمان برای خود، همراه کاروانی از حاجیان به مکه و مدینه سفر کند.
او در سفرنامه خود شهر‌های مقدس اسلامی و اماکن و مناسک اصلی زائران را با دقت و با ذکر نکات قابل توجهی توصیف می‌کند که تقریباً تمام جزئیات آن توسط نویسندگان بعدی تأیید شده است.
اولین زن بریتانیایی که به حج رفت
اولین زن بریتانیایی که به اسلام گروید تجربه مشابهی در مورد رفتن به حج دارد. لیدی اِوِلین مورای (Lady Evelyn Murray) زاده (۱۸۶۷- فوت ۱۹۶۳)، که بعد از اسلام آوردن نام خود را به زینب تغییر داد، یکی دیگر از مسلمانان غربی بود که تجربه خود را از سفر حج منتشر کرد.
مورای که در دوره کودکی به دلیل حضور در قاهره به دلیل شغل پدر (چارلز مورای (Charles Murray) سیاستمدار حزب محافظه‌کار بود) با مسلمانان برخورد داشت، پیش از گرویدن به اسلام، با این دین آشنا بود. وی در سال ۱۹۱۵ با تغییر نام خود به زینب، گرویدن خود به اسلام را تأیید کرد.
زینب بعد از درگذشت شوهر سابق خود در سال ۱۹۲۹، شروع به برنامه‌ریزی زیارت حج کرد. وی با حافظ وهبه، سفیر پادشاهی حجاز و نجد در بریتانیا، تماس گرفت و به نوبه خود نامه‌ای به عبدالعزیز، پادشاه عربستان فرستاد. اما سفر حج زینب در سال ۱۹۳۳ و در ۶۵ سالگی انجام شد تا به همین خاطر در وطن خود بسیار مشهور شود. در سال ۱۹۳۴ یک‌سری از خاطرات شخصی زینب از سفر او با عنوان زیارت مکه (Pilgrimage to Mecca) منتشر شد.
هر چند پیش از زینب غیرمسلمانانی به مکه و مدینه سفر کرده بودند، اما چیزی که سفرنامه زینب را متمایز کرد، حضور و انجام مناسک حج است. این کتاب برای اولین بار در سال ۱۹۳۴ منتشر شد، اما تا سال ۲۰۰۹ تجدید چاپ نشد.
ثبت خاطرات حج با دوربینی زیر لباس احرام
دلیل سابقه حضور بریتانیا در شبه جزیره حجاز باعث شده بود که بریتانیایی‌ها بیشتر و بهتر از سایر نقاط اروپا با اسلام آشنا باشند؛ لذا افراد دیگری هم در اروپا بودند که تلاش کردند با مسلمانان و اعمال دین اسلام مانند حج آشنا شوند.
جیولا ژرمانوس (Gyula Germanus) (زاده ۱۸۸۴ - فوت ۱۹۷۹)، که با نام مستعار جولیوس عبدالکریم ژرمانوس فعالیت می‌کرد، یکی از این افراد بود. ژرمانوس متولد مجارستان بود و به عنوان استاد مطالعات شرقی، اسلام‌شناس، عضو پارلمان مجارستان و عضو آکادمی‌های علمی متعدد عربی فعالیت می‌کرد و سهم قابل توجهی در معرفی زبان عربی، تاریخ زبان و تاریخ فرهنگی اعراب و به طور کلی مسلمانان داشت. ژرمانوس از سال ۱۹۱۲ در آکادمی سلطنتی شرقی مجارستان حضور یافت و از سال ۱۹۱۵ به عنوان استاد زبان ترکی و عربی فعالیت کرد.
در سال ۱۹۳۴ با حمایت مالی دولت مجارستان، ژرمانوس به مصر و عربستان سعودی سفر کرد. در سال ۱۹۳۵ ژرمانوس، که پیش‌تر به اسلام گرویده بود، از طریق دریا به عربستان رفت تا نخستین مسلمان مجارستانی باشد که حج را در مکه انجام داد. نکته جالب در حج گزاردن ژرمانوس دوربین جیبی او بود که در آن زمان بسیار نامعمول بود و زیر لباس احرام خود داشت و با آن تصاویری از مراسم حج گرفت. از آنجا که ژرمانوس زمانی دانشجوی زمین‌شناسی بود حتی در طول حج توانست در مورد حجرالاسود هم تحقیقاتی انجام دهد.
کتاب ژرمانوس درباره سفر‌های وی در سرزمین مقدس با نام «الله اکبر» یک سال بعد (۱۹۳۶) و ابتدا به زبان مجارستانی منتشر شد. پس از موفقیت بزرگی که ژرمانوس با این کتاب به دست آورد این کتاب به آلمانی و ایتالیایی هم ترجمه شد.
از هلند تا مکه
با گسترش حضور استعمارگران هلندی در اقصی نقاط جهان، خاورمیانه هم به فهرست علاقه شرق‌شناسان و اسلام‌شناسان هلندی اضافه شد. یکی از این افراد کریستیان اسنوک هورخرونیه (Christiaan Snouck Hurgronje) (متولد ۱۸۵۷ - فوت ۱۹۳۶) دانشمند هلندی فرهنگ و زبان‌های شرقی و مشاور امور بومیان دولت استعماری هند شرقی هلند (اندونزی کنونی) بود که در سال ۱۸۸۵ در مکه حضور داشت.
هورخرونیه از جمله افرادی بود که به دلیل آشنایی کامل با زبان عربی به عربستان و شهر مکه رفت و از نزدیک شاهد برگزاری مراسم حج بود. وی از معدود غربیانی بود که در آن زمان در شهر مکه و مراسم حج حضور داشت. با این همه فرهنگ و مذهب کشور میزبان را به خوبی پذیرفت، تا جایی که صحبت‌هایی در مورد احتمال اینکه وی به اسلام گرویده باشد هم وجود دارد.
او در نامه‌ای که ۱۸ فوریه ۱۸۸۶ به دوست آلمانی و زبان‌شناس خود، کارل بزولد (Carl Bezold)، ارسال کرد اعتراف کرده بود که تظاهر به مسلمان بودن می‌کند. این نامه در حال حاضر در کتابخانه دانشگاه هایدلبرگ بایگانی شده است.
علاوه بر حضور در حج و پایان‌نامه‌ای که هورخرونیه پیش از حضور در مکه در مورد مراسم حج با نام فستیوال‌های مکه (The Festivities of Mecca) در سال ۱۸۸۰ نوشت، بیش از همه به خاطر عکس‌هایش از این مراسم مشهور است، زیرا از اولین تصاویر مستند از این گردهمایی مسلمانان به حساب می‌آید.
یک حاجی آمریکایی در مکه
تنها اروپاییان نبودند که تجارب خود را از سفر به مکه در هنگام موسم حج نوشته بودند. مایکل وولفی (Michael Wolfe)، شاعر و نویسنده آمریکایی، یکی دیگر از افرادی است که تجارب خود را از سفر حج به رشته تحریر درآورده است. وولفی در سال ۱۹۴۵ در سینسیناتی آمریکا به دنیا آمد و در ۴۰ سالگی به اسلام گروید و یکی از مدرسان مسائل مرتبط با اسلام در دانشگاه‌های مطرح آمریکا مانند هاروارد بوده است.
وولفی دو کتاب مطرح با موضوع حج نوشته است. در سال ۱۹۹۳ کتابی با نام «حج: یک زائر آمریکایی در مکه» (The Hadj An American's Pilgrimage to Mecca) را منتشر و در آن ماجرای سفر خود را به عنوان یک حاجی آمریکایی بازگو کرد و تلاش دارد که برای مخاطبان این نکته را روشن کند که دلیل اهمیت این عمل اسلامی برای حدود یک‌ششم جمعیت جهان چیست.
کتاب دیگری که او در مورد حج به رشته تحریر درآورده، «هزار جاده به سوی مکه» (One Thousand Roads to Mecca) نام دارد که مجموعه‌ای از سفرنامه‌ها با ویرایش مایکل وولف است. این اثر که در سال ۱۹۹۹ منتشر شد، بیش از ۱۰ سفرنامه حج را در طول ۱۰ قرن دربرگرفته که نشانگر بسیاری از جنبه‌های حج و زیارت مکه است. این مجموعه شامل روایاتی از ناصر خسرو، ابن جبیر، ابن بطوطه و نهایتاً سفرنامه حج مایکل وولفی است.
