شرایط شهادت دادن در دادگاه چیست و چه کسانی می‌توانند شهادت دهند؟

فرارو- شهادت عبارت است از اینکه شخصی غیر از طرفین دعوا که اطلاعاتی راجع به یک دعوی دارد نزد مراجع قضایی این اطلاعات را بیان نماید شهادت شهود یکی از مهم‌ترین ادله اثبات دعوا در امور کیفری و حقوقی محسوب می‌شود. به همین دلیل قانون گذار شرایطی را برای شهادت و شاهدان پیش بینی نموده است.

اما همیشه و در همه حال نمی‌توان به شهادت شهود استناد نمود چرا که ممکن است شاهد شرایط ذکر شده در قانون را نداشته باشد همین مسئله سبب شده است تا در قانون مسئله جرح و تعدیل شهود که شرایط قانونی را ندارند پیش بینی شود.

 

در این مقاله ابتدا شرایط قانونی شهود ذکر می‌شود و در ادامه به جرح و تعدیل شهود می‌پردازیم و در نهایت نحوه بازجویی از شهود را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

به موجب ماده ۱۷۷ قانون مجازات اسلامی شاهد شرعی در زمان ادای شهادت باید شرایط زیر را دارا باشد:
۱- بلوغ
۲- عقل
۳- عدالت
۴- طهارت مولد (حلال زاده بودن)
۵- ذی‌نفع نبودن در موضوع
۶- نداشتن خصومت با طرفین یا یکی از آن‌ها
۷- عدم اشتغال به تکدی
۸- ولگرد نبودن

در ادامه هر یک از این شرایط را به صورت مختصر مورد بررسی قرار می‌دهیم:

۱- بلوغ: برای اینکه شهادت شاهد معتبر تلقی گردد شاهد باید بالغ باشد به موجب ماده ۱۴۷ قانون مجازات اسلامی سن بلوغ در دختران و پسران به ترتیب نه و پانزده سال تمام قمری است.

لازم به ذکر است که هرگاه شاهد در زمان تحمل شهادت (زمان مشاهده) غیر بالغ ممیز و در زمان ادای شهادت به سن بلوغ برسد شهادت او معتبر است.

غیر بالغ به دو نوع غیر ممیز و ممیز تقسیم می‌گردد صغیر غیر ممیز به صغیری گفته می‌شود که دارای قوه درک و تشخیص نیست زشت و زیبا را تشخیص نمی‌دهد و لذا نمی‌تواند اراده‌ای برای انجام اعمال حقوقی داشته باشد در فقه اسلامی کودک زیر ۷ سال را به عنوان صغیر غیر ممیز می‌شناسند و لذا سن ۷ سالگی را سن تشخیص تلقی می‌کنند.

صغیر ممیز به صغیری گفته می‌شود که دارای قوه درک نسبی است، با اینکه به سن بلوغ نرسیده است، اما توانایی تشخیص خوب و بد را از هم دارد و به همین دلیل می‌تواند اراده حقوقی داشته باشد لازم به ذکر است که در قوانین سن خاصی برای صغیر ممیز و غیر ممیز تعیین نشده است لذا در صورتی که اختلافی درباره ممیز بودن یا غیر ممیز بودن صغیر به وجود بیاید تشخیص آن با قاضی است قاضی با توجه به اوضاع و احوال و خصوصیات شخص و قرائن موجود در این رابطه که آیا صغیر ممیز بوده یا غیر ممیز تصمیم می‌گیرد.

۲- عقل: شاهد برای ادای شهادت باید عاقل باشد وقتی گفته می‌شود که شاهد باید عاقل باشد منظور این است که شاهد شرعی نباید مجنون یا دیوانه باشد.

۳- عدالت: شاهد باید عادل باشد عادل کسی است که مرتکب گناه کبیره نشده باشد و بر گناه صغیره نیز اصرار نکند برخی معتقدند که اصل بر عدالت شاهد است در مقابل برخی دیگر نیز بر این باورند که عدالت شاهد باید برای دادرس به اثبات برسد.

۴- طهارت مولد: یعنی شاهد نباید از روابط نامشروع به وجود آمده باشد و اصطلاحاً نباید ولد الزنا باشد. البته اصل بر این است که نسب افراد مشروع است مگر اینکه خلاف آن با ادله به اثبات برسد.

۵- ذینفع نبودن در موضوع: ذی‌نفع نبودن در موضوع دعوا به این معنا است که شاهد نباید در موضوع دعوا نفعی داشته باشد، زیرا انتفاع شاهد در موضوع دعوا ممکن است باعث شود که شاهد از حالت بی‌طرفی و انصاف خارج شده و مغرضانه شهادت دهد. لازم به ذکر است که رابطه خادم و مخدومی و قرابت نَسَبی یا سَببی مانع از پذیرش شهادت نیست.

۶- نداشتن خصومت با طرفین یا یکی از آن ها: منظور این است که شاهد نباید با طرفین یا یکی از آن‌ها دشمنی دنیوی داشته باشد در قانون معیار دقیقی برای دشمنی دنیوی تعیین نشده است البته در خصوص این شرط هرگاه شهادت شاهد به‌نفع طرف مورد خصومت باشد، پذیرفته می‌شود.

۷- عدم اشتغال به تکدی: منظور از تکدی گری گدایی کردن است بنابراین اگر کسی به تکدی گری اشتغال داشته باشد شهادت وی در دادگاه پذیرفته نمی‌شود.

۸- ولگرد نبودن: به موجب تبصره ۲ ماده ۴۵ قانون آیین دادرسی کیفر ولگرد کسی است که مسکن و مأوای مشخص، وسیله معاش معلوم و شغل یا حرفه معینی ندارد.

به موجب ماده ۷۱۲ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات هرکس تکدی یا کلاشی را پیشه خود قرار داده باشد و از این راه امرار معاش نماید یا ولگردی نماید، به حبس از ۱ تا ۳ ماه محکوم خواهد شد و چنانچه با وجود توان مالی مرتکب عمل فوق شود، علاوه بر مجازات مذکور، همه اموالی که از طریق تکدی و کلاشی به دست آورده است مصادره خواهد شد.

جرح در لغت به معنای مخدوش کردن است، ولی در اصطلاح به معنای خدشه وارد کردن به شاهد می‌باشد که در مقابل تعدیل به کار می‌رود. جرح عبارت است شهادت بر فقدان یکی از شرایطی که قانون برای شاهد مقرر کرده است و از ناحیه طرفین دعوا صورت می‌گیرد به عنوان مثال طرفین دعوا مدعی هستند شاهد بالغ یا عاقل نیست. در مقابل تعدیل شاهد عبارت از شهادت بر وجود شرایط مذکور برای شاهد است.

به موجب ماده ۱۹۳ قانون مجازات اسلامی جرح شاهد باید پیش از اداء شهادت به عمل آید مگر آن که موجبات جرح پس از شهادت معلوم گردد.

تحقیق و بازجویی از شهود و مطلعان قبل از رسیدگی در دادگاه یعنی زمانی که پرونده در دادسرا مطرح است به صورت غیر علنی می‌باشد یعنی در این مرحله بازپرس از هر یک از شهود و مطلعان به صورت جداگانه و بدون حضور متهم تحقیق می‌کند.

بازپرس وظیفه دارد که قبل از شروع تحقیق از گواهان، مجازات شهادت دروغ و کتمان شهادت را به شاهد تفهیم کند همچنین نام، نام خانوادگی، نام پدر، سن، شغل، میزان تحصیلات، مذهب، محل اقامت، پیام نگار (ایمیل)، شماره تلفن ثابت، سابقه محکومیت کیفری و درجه قرابت سببی یا نسبی همچنین رابطه خادم و مخدومی شاهد یا مطلع با طرفین پرونده را سؤال می‌کند.

اگر ضروری باشد بازپرس می‌تواند دوباره از شهود و مطلعانن تحقیق و بازجویی کند البته باید دلیل ضرورت حتماً بیان و در صورت مجلس پرونده قید شود.

در صورتی که شاهد یا مطلع احضار شوند، ولی نزد مقام قضایی حاضر نشوند باید برای عدم حضور خود عذر موجهی داشته باشد در غیر این صورت جلب می‌شود؛ اما در صورتی که عذر موجهی داشته باشد و بازپرس آن عذر را بپذیرد، مجدداً احضار و اگر برای بار دوم حاضر نشود جلب خواهد شد.

ناگفته نماند در صورتی که شاهد یا مطلع به عللی از قبیل: بیماری یا کهولت سن نتواند برای شهادت حاضر شود یا تعداد شهود یا مطلعان زیاد و در یک یا چند محل باشند، همچنین اگر اهمیت و فوریت امر اقتضا کند، بازپرس در محلی که شاهد حضور دارد حاضر می‌شود و به تحقیق می‌پردازد. لازم به ذکر است که در دعاوی کیفری می‌توان شاهد را ملزم به حضور نزد مقام قضایی کرد، اما نمی‌توان وی را ملزم به ادای شهادت نمود.