ترکیه در سوریه کیش و مات می‌شود؟

فرارو- بعدازظهر روز یکشنبه (۲۱ مهرماه)، خبرگزاری دولتی سوریه، سانا، در خبری فوری اعلام کرد نیرو‌های ارتش سوریه برای مقابله با تهاجم ترکیه به خاک این کشور، عازم مناطق شمالی سوریه شده اند. شواهد حاکی از آن هستند که دولت سوریه و کرد‌های دموکراتیک سوریه به توافق رسیده اند تا ارتش سوریه در نوار مرزی مستقر شود. در واقع، اینطور به نظر می‌رسد که تحولی بزرگ در عرصه میدانی اتفاق افتاده است.

 

به گزارش فرارو، کرد‌های سوری با درخواست از دولت سوریه، پیغامی روشن به ترکیه فرستاده اند و آن این است که قرار است جبهه دفاع در برابر حمله ترکیه به سوریه، گسترش یابد. با این حال، سوالی که این روز‌ها در محافل سیاسی و همچنین افکار عمومی بیش از پیش مطرح می‌شود این است که نتیجه تهاجم ترکیه به سوریه چه خواهد شد؟ برای پاسخ به این پرسش بهتر است تا شرایط کنونی تهاجم ترکیه به سوریه را از سه منظر داخلی، منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بررسی کنیم و سپس با توجه به این ابعاد، تصویری از آنچه که احتمالا در نتیجه حمله ترکیه به سوریه ایجاد می‌شود، ترسیم کنیم.

بعدِ داخلی حمله ترکیه به سوریه
بسیاری از ناظران و تحلیلگران، حمله ترکیه به سوریه را جلوه‌ای از سیاست دولت رجب طیب اردوغان برای منحرف ساختن افکار عمومی ترکیه از شکست‌های آن در عرصه سیاست داخلی این کشور ارزیابی می‌کنند. حزب اردوغان (عدالت و توسعه) اخیرا و در جریان انتخابات در استانبول که با هدف انتخاب شهردار این شهر انجام شد، شکست سختی را از حزب رقیب خود متحمل شد. این حزب با اعتراض به نتایج انتخابات (که با فشار شخصِ اردوغان نیز همراه بود) موجب شد تا بار دیگر انتخابات برگزار شود که در مرتبه دوم نیز شکست حزب عدالت و توسعه تکرار شد. امری که برای اردوغان در عرصه سیاسی ترکیه بسیار گران تمام شد.

 

جدای از این، برخی متحدان حزبی نزدیک به اردوغان نظیر، احمد داووداوغلو، که پیشتر وزیر خارجه ترکیه و از یاران نزدیک اردوغان بود از وی جدا شده و با انتقاد از شیوه حکومت داری او، اقدام به تاسیس تشکیلات حزبی جدید کرده اند. این امر مطمئنا در تضعیف جایگاه اردوغان در صحنه سیاسی ترکیه نقشی مهم ایفا می‌کند. جدای از این، اقدامات سرکوبگرانه اردوغان در داخل این کشور که پس از کودتای نافرجام ترکیه در سال ۲۰۱۶ تشدید شده است موجب شده تا دولت ترکیه به میزان زیادی تضعیف شود. اخراج و محاکمه هزاران نفر از کارکنان ارتش و ادارات ترکیه موجب کاهش قدرت ترکیه در امور نظامی و اداری شده و چهره‌ای خشن از اردوغان را در نزد افکار عمومی ترکیه ایجاد کرده است که احزاب مخالف وی مسلما در این رابطه مانور‌های خود را خواهند داد. آن‌ها حتی همین حالا نیز حمله ترکیه به سوریه را نتیجه خودکامگی‌های اردغان ارزیابی می‌کنند و کافی است ترکیه در سوریه زمین گیر شود تا جنگی همه جانبه علیه اردوغان در داخل ترکیه راه بیفتد.

بعدِ منطقه‌ای حمله ترکیه به سوریه
در بعد منطقه ای، ترکیه در حمله به سوریه، تقریبا تنهای تنهاست. کشور‌های مهم منطقه نظیر ایران، عربستان، مصر، و همچنین دیگر دولت‌های منطقه، تهاجم ترکیه را محکوم کرده اند. در ایران، رئیس جمهور حسن روحانی با انتقاد از حمله ترکیه گفته است: از این کشور انتظار می‌رود مطابق تعهدات بین المللی اش عمل کند. روحانی به طور خاص به نشست سران ایران، روسیه و ترکیه در مورد سوریه اشاره می‌کند و به آنکارا متذکر می‌شود که در جریان این نشست، قرار بر حمله ترکیه به خاک سوریه نبوده است و این اتفاق درست برخلاف تلاش‌های بین المللی برای استقرار صلح و امنیت در سوریه است. عربستان سعودی نیز قویا تهاجم ترکیه به سوریه را محکوم کرده است. عربستان، کینه دولت کنونی ترکیه را به شدت در دل دارد. در قضیه قتل جمال خاشقچی، دولت ترکیه و شخص اردوغان از تمامی ظرفیت‌ها برای تحت فشار قرار دادن دولت سعودی استفاده کردند. اردوغان در این راستا سعی داشت تا موقعیتی که عربستان در جهان اسلام برای خود قائل است را مخدوش کند و حتی وی پیشنهادِ اداره بین المللی شهر‌های مقدس عربستان یعنی مکه و مدینه را داد. حال که دولت اردوغان به سوریه حمله کرده، سعودی‌ها جبهه تبلیغاتی گسترده‌ای را بر علیه ترکیه باز خواهند کرد تا به نوعی از این کشور و اقدامات ضدسعودی آن انتقام بگیرند.

 

---

 

فراموش نکنیم که سعودی‌ها و افسران اطلاعاتی آن‌ها در جریان جنگ داخلی سوریه حضوری فعال داشته و با برخی گروه‌های نیابتی مورد حمایت این کشور ارتباط داشته اند. اکنون و با حمله ترکیه به سوریه، ریاض موقعیت خود در خاک سوریه را که البته پس از پیروزی‌های مکرر ارتش سوریه تا حدود تضعیف شده، اکنون کاملا متزلزل می‌بیند و مسلما بر حمایت اطلاعاتی و تسلیحاتی خود از جبهه مخالف ترکیه خواهد افزود. مصر از جمله دیگر بازیگرانی است که از موقعیت ویژه‌ای در منطقه و بویژه جهان عرب برخوردار است. موضع این کشور در مسائل منطقه‌ای تا حد زیادی به موضع عربستان نزدیک بوده و از منظری دیگر، بواسطه موقعیت خاص مصر در اتحادیه عرب، موضعی عربی است. اکنون که ترک‌ها به سوریه حمله کرده اند، مصر در هماهنگی با عربستان، این حمله را محکوم و از آنکارا خواسته است تا هر چه سریع‌تر به تهاجم خود در منطقه خاتمه دهد.

 

جدای از بازیگران کلیدی نظیر ایران، عربستان و مصر، بازیگران دیگری نیز در منطقه حضور دارند که موضعشان مخالفت با حمله ترکیه به سوریه است. رژیم صهیونیستی که همواره هدف انتقادات ترکیه بوده، از این امر (حمله ترکیه به سوریه) برای تضعیف دولت اردوغان استفاده می‌کند. صهیونیست ها، قدرت گیری و گسترش نفوذ ترکیه یِ اردوغان در منطقه را کم از قدرت گیری و نفوذ ایران نمی‌دانند و آن را خطری مستقیم برای خود قلمداد می‌کنند. دولت ترکیه بار‌ها و بار‌ها از حماس در تنش هایش بر علیه رژیم صهیونیستی حمایت کرده که این امر تل آویو را به سوی حمایت تسلیحاتی و البته اطلاعاتی از کرد‌های سوریه سوق می‌دهد. در واقع، از منظر رژیم صهیونیستی، دشمنِ دشمن رژیم صهیونیستی که در موضوع ترکیه، کرد‌ها هستند، اکنون به دوست و متحد استراتژیک آن تبدیل می‌شود.

 

عراق نیز تهاجم ترکیه به سوریه را اقدامی نامناسب ارزیابی کرده است. عراقی‌ها در این زمینه به خوبی با اقدامات ترکیه آشنا هستند. ترکیه شماری از شهر‌های مرزی عراق را در بحبوحه نبرد با داعش به کنترل خود درآورده است. اقدام عجیب این کشور پس از تصرف این مناطق این بود که آنکارا ادارات دولتی ترکیه نظیر شعب اداره پست این کشور را در این مناطق مستقر کرد و به گونه‌ای رفتار می‌کند که انگار این مناطق جزئی از خاک ترکیه هستند. از این رو، دولت عراق با محکوم کردن اقدام ترکیه به خوبی می‌داند که آنکارا صرفا آنگونه که ادعا می‌کند به دنبال مبارزه با آنچه گروه‌های تروریستی می‌خواند نیست بلکه طرح‌های بزرگتری را در سر دارد. جدای از کشور‌های منطقه ای، خودِ کرد‌های خاورمیانه نیز که جمعیتی بیش از ۳۰ میلیون نفر را تشکیل می‌دهند هم، نیروی مهمی بر علیه اقدامات ترک‌ها هستند. غالبِ کرد‌ها در کشور‌های مختلف ایران، ترکیه و عراق، حمله ترکیه به سوریه را محکوم کرده اند و با کرد‌های سوری ابراز همدردی کرده اند. حمله ترکیه به کرد‌های سوریه احتمالا موجب تشدید ناامنی‌ها در داخل خاک ترکیه و تشدید اقدامات ضد ترکی از سوی کرد‌ها خواهد شد. از این رو، حمله ترکیه به سوریه که با نیت مبارزه با احزاب کردی آغاز شده، نمی‌تواند امنیت بیشتری را برای آنکارا به ارمغان بیاورد و برعکس، نوید دهنده تنش و ناآرامی‌های بیشتر برای ترکیه است.

بعدِ فرامنطقه‌ای حمله ترکیه به سوریه
در بعد فرامنطقه ای، قدرت‌های بزرگ جهانی نیز حمایت چندانی از حمله ترکیه به سوریه نکرده اند. کشور‌های مختلف اروپایی به صورت جداگانه و همچنین در قالب اتحادیه اروپا، حمله ترکیه به سوریه را محکوم کرده اند. کشور‌هایی نظیر آلمان و فرانسه، صادرات اسلحه به ترکیه را ممنوع کرده اند و سوئد در تلاشی دیپلماتیک از اتحادیه اروپا خواسته است تا هرچه سریع‌تر ترکیه را بویژه از نظر تسلیحاتی تحریم کند. انتقاد‌های اروپا از ترکیه تا بدانجا پیش رفت که اردوغان در یکی از سخنرانی‌های خود پس از حمله به سوریه گفت: «ای اتحادیه اروپا خودت را جمع و جور کن. اگر اروپا عملیات ما در خاک سوریه را اشغال گری می‌داند ما دروازه‌ها را باز خواهیم کرد و ۳.۶ میلیون مهاجر را به سمت مرز‌های کشور‌های اروپایی روانه خواهیم کرد.» در واقع، اینگونه به نظر می‌رسد که ترکیه با علمِ به مخالفت اتحادیه اروپا با حمله ترکیه به سوریه، اهرم مهاجران را بر علیه این اتحادیه در دست خود نگه داشته و آن‌ها را متهم می‌کند که دغدغه‌های امنیتی ترکیه را در نظر نمی‌گیرند.

 

آمریکا نیز از جمله کشور‌هایی است که شاید بهترین توصیف از موضع آن در مورد حمله ترکیه به سوریه را رئیس جمهور آن یعنی دونالد ترامپ داده است. وی سیاست خود در این باره را به مثابه «جزیره‌ای یک نفره» توصیف کرده است. ترامپ قبل از حمله ترکیه به سوریه، تماسی تلفنی با اردوغان داشت و درست پس از آن تماس که هیچ کس از محتوای دقیق آن اطلاع درستی در دست ندارد اعلام کرد آمریکا نیرو‌های خود را از شمال سوریه خارج خواهد کرد. امری که از دید بسیاری از ناظران به مثابه چراغ سبز ترامپ به اردوغان برای حمله به شمال سوریه ارزیابی می‌شود. آغاز روند خروج نظامیان آمریکایی از سوریه، ضربه بزرگی به اعتبار آمریکا نیز بود. آن‌ها کرد‌هایی را تنها گذاشتند که از جمله مهمترین متحدانشان در شمال سوریه بودند.

 

در واقع آمریکا با این اقدام، به وضوح کرد‌ها را به مسلخ اردوغان فرستاد و به آن‌ها و دیگر کشور‌ها آموخت که تکیه به آمریکا، همچون تکیه بر باد است. جالب اینکه در خودِ آمریکا، هر دو حزب دموکرات و جمهوری خواه به نحوی فعال به دنبال تصویب طرحی هستند که بر اساس آن، تحریم‌های سنگینی بر علیه ترکیه وضع می‌شود. این موضوع از جمله معدود موضوعاتی است که هر دو حزب اصلی آمریکا را در نشان دادن واکنش، متحد کرده است. شاید به همین دلیل بود که ترامپ سیاست خود در مورد سوریه را همچون زندگی در جزیره‌ای یک نفره توصیف کرده بود. وی تنهای تنهاست. روسیه نیز تاکنون موضع قوی در مورد حمله ترکیه به سوریه اتخاذ نکردهاما، پوتین، در اظهارات خود از این اقدام ابراز نارضایتی کرده است. با این حال، برخی منابع از معاملات پشت پرده دولت اردوغان با روسیه جهت حمله به سوریه خبر می‌دهند. به زعم آن ها، ترکیه نمی‌تواند بدون هماهنگی با روسیه این کار را انجام داده باشد. اگرچه که این امر چندان هم بعید نیست، زیرا روسیه از جمله کشور‌هایی است که عملگرایی و دستیابی به منافع در آن به هر قیمتی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با این همه، پوتین قطعا چک سفیدی را به اردوغان برای پیشبرد دستورکارش در سوریه اعطا نکرده و نخواهد کرد.

به طور کلی، با درنظر گرفتن مولفه‌های داخلی، منطقه‌ای و بین المللیِ حمله ترکیه به سوریه، این نکته روشن می‌شود که آنکارا در ماجراجویی خود علیه سوریه، تا حد زیادی تنها است. اردوغان که در داخل ترکیه درگیر بحران‌های مکرر سیاسی شده بود، تا حدی برای منحرف ساختن افکار عمومی و تجدید قوای سیاسی خود و همچنین پیشبرد دستور کار نوعثمانی گرانه (با هدف بازگرداندن عظمت به ترکیه)، از تصویر منفی و ضد امنیتی که دولت وی در طول سال‌های گذشته از کرد‌ها ساخته بود استفاده کرد و به خاک سوریه با هدف آنچه مبارزه با فعالیت‌های تروریستی کرد‌ها عنوان شده حمله کرد.

 

 

این حمله در شرایطی صورت گرفته که عرصه داخلی (افکار عمومی) و عرصه سیاسی ترکیه، برای حمله به سوریه، متحد و یکپارچه نبودند و ارتش ترکیه نیز به دلیل تصفیه‌های گسترده پس از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶، از قدرت گذشته اش برخوردار نبود. هم اکنون در بعد منطقه‌ای و بین المللی نیز، حمایتی از اقدام ترکیه صورت نگرفته است. کشور‌های مهم منطقه همگی با اقدام ترکیه مخالفت ورزیده و آن را به نوعی در راستای حس گسترش طلبی دولت اردوغان ارزیابی می‌کنند که این امر تهدید مستقیم بر علیه منافع آن‌ها ارزیابی می‌شود.

 

در بعد فرامنطقه‌ای نیز اتحادیه اروپا قویا با حمله ترکیه به سوریه مخالفت کرده و برخی کشور‌های اروپایی، صادرات اسلحه به ترکیه را کاملا ممنوع کرده اند. بعید نیست در روز‌های آتی حتی تحریم‌های گسترده تری نیز بر علیه ترکیه از جانب اتحادیه اروپا وضع شوند. آمریکا نیز در مقابلِ حمله ترکیه موضع مثبتی اتخاذ نکرده است. اگر سیاست یکی به نعل و یکی به میخ زدن‌های دونالد ترامپ را در این رابطه کنار بگذاریم، حمله ترکیه به سوریه از جمله معدود موضوعاتی در عرصه سیاست خارجی آمریکا است که هر دو حزب دموکرات و جمهوری خواه را در انجام اقدامی بر علیه ترکیه، با هم متحد ساخته است. هم اکنون هر دو حزب در تلاش هستند تا تحریم‌هایی را بر علیه ترکیه اعمال کنند و این روند در دست انجام است.

 

روسیه هم موضعی مبهم دارد. آن‌ها از تمایلات گسترش طلبانه دولت اردوغان آگاهند و مسلما تا حد مشخصی رفتار دولت ترکیه را تحمل می‌کنند. با این حال، بعید است حمله ترکیه به سوریه بدون هماهنگی قبلی با مسکو انجام گرفته باشد. با این همه، تهاجم ترکیه به سوریه را با توجه به شرایط پیش گفته، می‌توان به مثابه عرصه‌ای تلقی کرد که در آن اردوغان چه از نظر سیاسی و چه نظامی دست برتر را ندارد و احتمالِ کیش و مات شدنش در آن بسیار بالاست.