آغاز عصر یخبندان و دوره ترسالی بعید نیست

ابعاد اقلیم‌شناسانه سیل‌های اخیر در گفت‌وگو با ۲ استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه‌های ایران بررسی شد.

روزنامه شرق نوشت: «خبر اول و اصلی تعطیلات نوروزی امسال سیل بود. سیل‌های ویرانگری که از شمال تا جنوب کشور را درگیر خود کرد و زندگی و خانه خیلی‌ها را به نابودی کشاند. بارش‌های فروردینی امسال که بر اساس مستندات سازمان هواشناسی در بیشتر مناطق آن قدر بارید که در تاریخ ثبت داده‌های هواشناسی ایران مشابهش ثبت نشده بود، چه علتی داشت؟ آیا آن‌طور که در اظهار نظرها و بحث و شایعه‌های شبکه‌های اجتماعی پیچید، نشانه وارد شدن سرزمین ایران به دوره ترسالی است یا ادامه نتایج موضوع تغییرات اقلیمی و وقوع پدیده‌های طبیعی غیر عادی، مثل سیل فروردین سال ۹۶ در شمال غربی ایران.

هم‌زمانی وقوع سیل و بارش‌ها با تعطیلات طولانی‌مدت نوروزی و تعطیلی رسانه‌ها فضا را بیشتر مستعد انتشار بحث‌های غیر کارشناسی و غیر تخصصی کرده بود. برای بررسی همین موضوع به سراغ دو استاد دانشگاه و متخصص اقلیم‌شناسی رفتیم تا نظر آنها را درباره سیل فروردین امسال جویا شویم. حسن لشکری، عضو هیأت علمی گروه آب و هواشناسی دانشگاه شهید بهشتی که ریاست اندیشکده اقلیم و آمایش سرزمین را نیز بر عهده دارد و یوسف قویدل رحیمی، استاد اقلیم‌شناسی و استادیار دانشگاه تربیت مدرس، دراین‌باره به پرسش‌های «شرق» پاسخ داده‌اند. آن چه در ادامه آمده است، توضیحات آنها در پاسخ به پرسش‌های روزنامه «شرق» است. آیا این ادعا که گفته می‌شود بارش‌های سیل‌آسای اخیر نشانه این است که کشور ایران وارد دوره ترسالی شده، پایه علمی دارد یا خیر؟ این بارش‌ها تا چه اندازه مرتبط با موضوع تغییرات اقلیمی است و آیا ممکن است باز هم شاهد وقوع چنین پدیده‌هایی در آینده باشیم؟

یک سامانه بسیار پیچیده

دکتر حسن لشکری دراین‌باره می‌گوید: «اقلیم یک سامانه بسیار پیچیده و در عین حال بسیار گسترده است. در شکل‌گیری احوال جوی هر لحظه ده‌ها عامل دخالت دارند تا آن ویژگی لحظه‌ای یا کوتاه‌مدت رخ بدهد. مقدار انرژی ورودی و رطوبت از مهم‌ترین این عناصر هستند ولی وقتی این دو عنصر مهم در هر لحظه و هر مکان یکسان نباشد، منجر به حرکاتی می‌شود که این حرکات نیروهای جدیدی را بازتولید می‌کند که رفتار سامانه را پیچیده می‌کند. این شرایط برای یک جو کوتاه‌مدت است.

باید بپذیریم وقتی از اقلیم بحث می‌کنیم این پدیده باز هم پیچیده‌تر می‌شود، چون در اقلیم باید برای مدت‌زمان طولانی‌تری قضاوت و پیش‌بینی کنیم. (این یادمان باشد که ما در اقلیم با یک سیال مواجه هستیم.) تمام فعالیت‌های جوی سالانه در سیاره زمین توسط یک سامانه جهانی به نام گردش عمومی جو کنترل می‌شود و تعیین‌کننده رفتار این گردش جو مقدار انرژی ورودی از خورشید و نوسانات دوره‌ای کوتاه‌مدت و بلندمدت آن است. این انرژی وارد سامانه جوی سیاره زمین می‌شود و انرژی تمام حرکات جوی را تأمین می‌کند. البته هرگونه فعالیت بشری و طبیعی (آتش‌فشان‌ها، کوه‌زایی‌ها و…) که در مبادلات آن تغییر ایجاد کند، بر الگوی گردشی جو نیز مؤثر است.»

این استاد اقلیم‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی همچنین می‌افزاید: «با توجه به این که مقدار انرژی ورودی از خورشید و نوسانات آن تابع سیکل‌های دوره‌ای مشخصی هستند و کم و زیادشدن آنها اقلیم‌های سیاره زمین را دچار سیکل‌های دوره‌ای مشخصی می‌کند. خشک‌سالی‌ها و ترسالی‌ها نیز در ذات دوره‌ای هر اقلیمی نهفته است. نگاه به تاریخ اقلیمی گذشته ایران نیز مؤید این دوره‌های خیلی خشک و خیلی مرطوب بوده است. نگاهی به تقویم باستانی ایران‌زمین و نام‌گذاری سال‌ها با نام حیوانات و خاطره تاریخی افراد کهن‌سال از این ترسالی‌ها و خشک‌سالی‌ها که با نام این حیوانات عجین شده، مؤید این مسئله است. این که امسال در یک ترسالی قرار داریم، شکی نیست ولی این که وارد دوره ترسالی‌های مکرر و طولانی‌مدت شده‌ایم، قضاوت عجولانه‌ای است و باید با مطالعه دقیق‌تر درباره موقعیت کنونی ما نسبت به سیکل خورشیدی و بالطبع موقعیت زمانی ما نسبت به پدیده‌های پیوند از دور، به این مسئله پاسخ داد که در بحث دیگری به این مسئله مستدل‌تر و مستندتر پاسخ داده می‌شود.»

دکتر لشکری درباره ارتباط سیل‌های اخیر با تغییرات اقلیمی نیز این‌طور می‌گوید: «همان طور که در بالا هم به طور مختصر اشاره شد، فعالیت‌های بشری و طبیعی می‌تواند در بیلان انرژی سیاره زمین اثر بگذارد و گردش عمومی جو را متأثر کند؛ بنابراین سازوکار انرژی سیاره زمین دچار تغییر شده است. گرمایش جهانی نتیجه آن است که بشر و طبیعت به طور هم‌زمان این بیلان را دچار تغییر کرده‌اند. به زبان ساده‌تر همان مقدار انرژی که وارد سیاره می‌شود، همان مقدار نیز خارج نمی‌شود. فعالیت‌های بشری سبب شده است هر سال مقدار اندکی از انرژی ورودی خورشید را در جو ذخیره کنیم. این پدیده منجر به گرم‌شدن تدریجی جو و اقیانوس شده است. این انرژی اضافی ذخیره‌شده، گردش عمومی جو را دچار تغییر و اختلال کرده است. نتیجه این تغییر در گردش جو امواج گرمایی غیر متعارف، بارش‌های سیل‌آسا، امواج سرد نامتعارف، جابه‌جایی زمانی و مکانی بارش‌ها و خشک‌سالی‌های شدید و… است. بنابراین نتیجه تغییر اقلیم تغییر در رفتار گردش جو است. در آینده نیز امکان وقوع پدیده‌های غیر مترقبه و نامتعارف وجود دارد. وقتی مقدار بیشتری انرژی به یک سامانه وارد می‌شود، قطعاً باید منتظر رفتار متفاوتی از سامانه باشیم؛ به ویژه که درون این سامانه عناصر متعددی دخالت دارند و کنش و واکنش متفاوت و در عین حال پیچیده‌ای دارند و پیش‌بینی رفتار بعدی آن مشکل‌تر می‌شود.»

احتمال آغاز دوره جدید یخبندان

یوسف قویدل رحیمی، استاد اقلیم‌شناسی و استادیار دانشگاه تربیت مدرس، درباره همین مسئله می‌گوید: «موضوع بارش بحث پیچیده‌ای است و بدون فکت و آمار و مستندات دقیق نمی‌شود و نباید درباره آن اظهار نظر کرد.

در تحلیل بارش‌های فروردین امسال هم باید در نظر داشت که مستندات موجود حکایت از آن دارد که این بارش‌ها در ۵۰ سال اخیر بی‌سابقه به حساب می‌آید، چون ما برای بیشتر این مناطق آمار سال‌های قبل‌تر از آن را نداریم و نمی‌دانیم آیا در دوره ۶۰، ۸۰ یا صدساله هم آیا چنین بارش‌هایی ثبت شده است یا خیر؟ این اطلاعات از این لحاظ اهمیت دارد که بارش‌های سنگین دوره بازگشت دارد و مثلاً ممکن است هر صد سال یک بار از این بارش‌ها اتفاق افتاده باشد.»

این اقلیم‌شناس همچنین توضیح داد: «درباره ارتباط بارش‌های اخیر با موضوع تغییرات اقلیمی هم در نظر داشته باشید تا امروز هر وقت بحث تغییرات اقلیمی مطرح می‌شد، همیشه خشک‌سالی و کم‌بارشی نشانه آن عنوان می‌شد اما الان می‌بینیم که بارندگی در حال زیادشدن است که این موضوع از آن رو واجد اهمیت است که نظریه‌ای در اقلیم‌شناسی مطرح شده که نشان می‌دهد دوره گرمی و خشکی در حال پایان است و ما در حال وارد شدن به دوره یخبندان و بارش‌های بیشتر و متفاوت‌تر هستیم. یعنی اگر پیش از این بارش‌ها به شکل مایع بود، آن طور که محققانی که در حال پژوهش و بررسی این موضوع هستند، می‌گویند از این پس بارش‌های جامد – برف – بیشتر خواهد شد. در این زمینه یک محقق بریتانیایی با پایش فعالیت‌های خورشیدی نشان داده است که بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۳۰ زمین امکان ورود به یک دوره یخبندان را خواهد داشت. این نظریه قابل اعتنا است؛ چرا که دوره‌های سرمایش و گرمایش زمین به صورت سیکل عمل می‌کنند و انعکاسی از نوع فعالیت‌های خورشید هستند. نتایج و اثرات در این دوره‌ها به شکل کم‌بارشی یا پربارشی خود را نشان می‌دهد.»

قویدل رحیمی افزود: «در ایران به دلیل این که ما آمار بلندمدت وضعیت بارش‌ها از همه مناطق کشور را نداریم، نمی‌شود با استناد به آمارهای موجود تحلیلی قاعده‌مند ارائه داد اما می‌توان با بررسی فعالیت‌های خورشیدی موضوع را تحلیل کرد و درباره آن حدس و پیش‌بینی‌هایی ارائه داد. از طرفی دیگر باید در این تحلیل‌ها وضعیت پیچیده و متفاوت سرزمینی و توپوگرافی ایران را نیز در نظر داشت. به عنوان مثال فروردین سال ۹۶ اگر چه در لرستان سیل نیامد اما مشابه همین اتفاق در آذربایجان رخ داد یا این که ممکن است به دلیل همین تفاوت‌های توپوگرافی و سرزمینی یک بارندگی در نقطه‌ای از کشور سیل به راه بیندازد، اما در نقطه‌ای دیگر نه.»

استادیار دانشگاه تربیت مدرس در پایان تأکید کرد: «به صورت کلی باید گفت که فراوانی وقوع اتفاقات اقلیمی نشان می‌دهد آب‌وهوا وارد فاز جدیدی از فعالیت‌های خود شده است که می‌شود این را نشانه سیکل جدید دانست. البته این سیکل جدید به معنای تغییر اقلیم نیست؛ چون بر اساس تعریف تغییرات اقلیمی یعنی وقوع پدیده‌هایی که پیش از این تکرار نشده است اما حالت‌هایی که ما الان در حال مشاهده و ثبت آنها در ایران هستیم، احتمالاً دوره تکرار سیکل هستند.»