زمین یزد دو شقه شد!

 

زمین خشک یزد این روز‌ها در مقابل فشار‌های طبیعی و انسانی ناشی از برداشت‌های بی‌رویه تسلیم شده چرا که روز به روز شاهد پدیده‌های جدیدی از جمله فرونشست‏‌ها و فروچاله‌هاست.

به گزارش ایسنا، قهر آسمان از یک سو و زیاده‏‌خواهی انسان‌ها از سوی دیگر ‎ آنچنان به جان زمین یزد افتاده‌اند که طاقت آن را طاق کرده و هر از گاهی ایجاد شکاف یا شق در برخی نقاط استان و حتی تشکیل فروچاله‌ها در این مناطق گزارش می‌شود.

در این میان دشت یزد- اردکان و دشت ابرکوه که جزو دشت‌های ممنوعه استان هستند، بیشترین تاثیر را از محل این پدیده دارند و در برخی نقاط نیز که شاهد این پدیده‏‏‌ها نیستیم، این تاثیر با شور شدن منابع آب زیرزمینی خود را نشان می‌دهد.

البته براساس پیگیری‌های به عمل آمده تیمی از متخصصان کشوری از محل فروچاله‌ها بازدید کرده و برای رفع نگرانی‌های احتمالی و جلوگیری از ادامه این فرونشست و فروچاله‌ها و شکاف‌های عمیق اجرای تدابیر لازم را در دستور کار قرار داده‌‏اند. کارشناسان معتقدند که راهکار اساسی و قدم اول برای جلوگیری از وقوع چنین پدیده ناخوانده‌ای مدیریت برداشت مصرف آب به ویژه در بخش کشاورزی است؛ پدیده‌ای که خشک شدن اغلب چاه‌های کشاورزی در حوالی آنها، یکی از آثار آن است.

پدیده‌های ناشی از کاهش بارندگی و برداشت‌های بی ‎‌رویه
«محمدمهدی جوادیان زاده» مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان یزد در گفتگو با خبرنگار ایسنا با اشاره به چالش‌های ناشی از کاهش بارندگی و برداشت‌های بی‏‏‌رویه از منابع آب زیرزمینی، یکی از عوارض این وضعیت را ایجاد فرونشست و فروچاله عنوان می‌کند.

وی می‌افزاید: استان یزد دارای ۱۹ دشت است که ۱۴ دشت آن ممنوعه و از این تعداد چهار دشت در حالت ممنوعه بحرانی هستند که شامل دشت بهادران، دشت چاهک، دشت یزد- اردکان و دشت ابرکوه است.

وی با بیان این که تاثیر زمین در اثر خشکسالی و برداشت‌های بی‏‌رویه در هر دشت متفاوت است، می‌گوید: این تاثیر در دشت یزد- اردکان و دشت ابرکوه به صورت نشست زمین و ایجاد فروچاله خود را نشان داده است و در برخی دیگر از دشت‌ها نیز شاهد شور شدن منابع آبی زیرزمینی هستیم. در دشت یزد – اردکان بیشتر شاهد فرونشست زمین یعنی ایجاد شق در زمین هستیم و در دشت ابرکوه نیز بیشتر فروچاله مشاهده می‌شود.

جوادیان زاده اظهار می‌کند: فرونشست به معنای ترک‌هایی که در سطح زمین ایجاد می‌شود و معمولاً در مساحت بزرگی اتفاق می‌افتد، اما فروچاله در مساحت کمتر، اما با سرعت بیشتری ایجاد می‏‌شود و از این حیث خطرناک‏‌تر است. بیشتر تعداد فروچاله‌های استان با ۳۵ مورد در دشت ابرکوه گزارش شده است و نشست زمین نیز بیشتر در دشت یزذ- اردکان به ویژه در منطقه رستاق مشاهده می‌شود.

مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای استان مهم ‎‎‌ترین عامل بروز فرونشست و فروچاله را افت سطح آب‌های زیرزمینی در اثر کاهش بارندگی‌ها به عنوان عامل طبیعی و برداشت‌های بی‌‏رویه به عنوان عامل انسانی می‌داند.

وی می‌افزاید: بهترین راهکار برای کاهش این پدیده‌های طبیعی، مدیریت مصرف آب و بهینه سازی مصارف در بخش‌های مختلف است.

جوادیان‌‏زاده می‌گوید: هر چند عوامل اقلیمی از جمله کاهش بارندگی و بروز خشکسالی‌ها متعدد در تغذیه سفره‌ها تاثیر منفی داشته، اما در کنار آن برداشت‌های بی رویه به عنوان عامل انسانی این آثار منفی را تشدید کرده است.

برداشت‌های بی‌رویه عامل عمده فرونشست
«مهدی یزدیان» مدیر گروه عمران دانشگاه علم و هنر یزد نیز در این باره به خبرنگار ایسنا می‌گوید: با توجه به تحقیقات مختلف انجام شده توسط محققین مختلف در کشور، پدیده فرونشست و فروچاله در سه نوع تعریف شده است. یکی از انواع فرونشست دولین‌های فروریخته آبرفتی واقع روی ساختار‌های فعال کارستی است.

وی ادامه می‌دهد: فروچاله‌هایی کاسه‌ای شکل هستند و شیب قائم یا همان ۹۰ درجه دارند به طوری که شکاف‌های دایره‌ای شکلی در اطراف آن دیده می‌شود و فروکش در مرکز دولین اتفاق می‌افتد.

مدیر گروه عمران دانشگاه علم و هنر در مورد دولین‌های فرونشستی بزرگ به عنوان دومین نوع فرونشست، می‌گوید: این فروچاله‌ها با قطر ۱۰ تا ۱۰۰ متر تشکیل شده و با شکستگی‌های دایره‌ای شکل و فرونشست همراه است.

وی ادامه می‌دهد: در این نوع پدیده آب باران باعث شسته شدن خاک‌های چسبنده و حمل آن به داخل حفرات و شکاف‌های سنگ آهک زیرین شده، در نتیجه حفراتی به وجود آمده که به سمت بالا، بازتر می‌شود و در نهایت سطح زمین را به سرعت تخریب می‌کند.

رییس دانشکده فنی مهندسی دانشگاه علم و هنر بیان می‌کند: فروچاله‌های حاصل از تخریب سقف حفرات کارستی و غار‌ها نوع سوم پدیده فرونشست را تشکیل می‌دهند. این نوع فروچاله‌ها در سنگ آهک و آهک دولومیتی تشکیل شده و در دشت‌های «خدابنده» در زنجان، دشت «بهاباد» در یزد و دشت «میناب» در هرمزگان نیز بر اثر برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر، تعدادی فروچاله تشکیل شده است.

مناطق متاثر از فرونشست زمین در کشور
مدیر گروه عمران دانشگاه علم و هنر با اشاره بررسی‌های انجام شده از سوی محققان، اظهار می‏‌کند: بالاترین میزان افت سطح ایستایی در کشور مربوط به دشت‌های استان فارس است. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در سال‌های اخیر باعث ایجاد فروچاله‌های عمیق و شکاف‌های بزرگ در مناطقی مانند فسای این استان شده است.

یزدیان بیان می‌کند: ایجاد ترک یا شق، تخریب جاده‌ها، شکسته‌شدن خطوط لوله، آسیب‌دیدن کانال‌های آبرسانی، ترک‌خوردگی پی و دیوار ساختمان‌ها و تخریب زمین‌های کشاورزی، پیامد‌های پدیده فرونشست زمین است. دولین‌های بزرگ (حالت کاسهای) و گاه بسیار عمیق تشکیل شده در این مناطق نیز به دنبال فرونشست آنی و تدریجی، مناطق مسکونی را تهدید می‌کنند.

این عضو هیات علمی دانشگاه می‌گوید: بر اساس گزارش سازمان زمین‌شناسی بسیاری از دشت‌های کشور با فرونشست مواجه شده‌اند و استان‌های فارس، کرمان و اصفهان بدترین وضعیت را از لحاظ فرونشست در کشور دارند.

فرونشست در کمین حیات فلات مرکزی
ایمان انتظام سلطانی، رییس گروه آب سازمان زمین‏‏‌شناسی کشور هم در رابطه با پدیده فرونشست در گفتگو با خبرنگار ایسنا اظهار می‌کند: زمانی که سطح آب پایین رفته و آب از میان رسوبات خارج می‌شود، رسوبات ریز دانه متراکم می‌شوند و این تراکم حرکتی رو به پایین را برای دانه‌ها و سطح زمین به دنبال دارد.

وی با اشاره به بررسی پدیده فرونشست به روش‌های مختلف، می‌گوید: یکی از این روش‌ها نصب جی. پی. اس و اندازه‌‏گیری حرکت زمین و یکی دیگر از این روش‌ها نیز بررسی تغییرات توپوگرافی با استفاده از رادار و گرفتن تصاویر ماهواره‌ای در بازه‌های زمانی مختلف است.

وی با بیان این‌که استان یزد نیز به دلیل برداشت زیاد آب درگیر پدیده فرونشست شده است، تصریح می‌کند: از ۶۰۹ دشت مطالعاتی کشور، ۳۱۷ دشت ممنوعه هستند که یزد نیز یکی از این دشت‌ها محسوب می‌شود که احتمال رخداد پدیده فرونشست در آن وجود دارد.

سلطانی با اشاره به وجود آثار فرونشست در استان می‌گوید: شکاف‌های و گودال‌های ایجاد شده در ابرکوه ناشی از برداشت زیاد آب و حاصل پدیده فرونشست است.

وی ادامه می‏‏‌دهد: از دیگر مناطق درگیر فرونشست در استان یزد حوالی دشت‌های یزد- اردکان و ابرکوه است، ولی هر چند مناطق فرونشسته به صورت پراکنده در سطح استان دیده می‌‏شوند که بیشترین وسعت آن در دشت یزد- اردکان مشاهده شده است.

رییس گروه آب سازمان زمین شناسی کشور با بیان این که در بعضی مناطق مانند یزد، میزان تغییرات کنونی نسبت به قبل کمتر شده است، می‌گوید: به دلیل پایین رفتن سطح آب و برداشت‌های بی‌رویه تراکم حداکثری آبخوان ‎‌ها در بعض نقاط اتفاق افتاده و به صورت فرونشست مشاهده شده است.

وی ادامه می‌‏دهد: به دنبال خارج شدن آب از واحد خاکی و پایین رفتن شدید آن نسبت به سنوات قبل، این پدیده نیز سرعت کمتری گرفته است.

سلطانی با اشاره به عدم ثبات نرخ فرونشست، تاکید می‌کند: این پدیده نرخ ثابتی ندارد و استناد کردن و تعمیم دادن داده‌های یک سال نرخ فرونشست به سال‌های بعدی اقدام اشتباهی است که باید از آن اجتناب کرد.

این مسئول پدیده فرونشست را پدیده‌ای کند و بطنی می‌داند و می‌گوید: بیشتر تراکم غیرهمسان زمین و نشست‌های ناهمگون اتفاق افتاده، منجر به مشاهده رویداد‌هایی مانند شکستگی‌ها و شکافت زمین می‌شود. بیشترین خطر در پهنه‌های فرونشست مربوط به مناطق با نشست‌های غیر همسان است.

رییس گروه آب سازمان زمین شناسی کشور با بیان این که دشت‌ها به طور ناگهانی نشست نمی‌کنند، ادامه می‌دهد: چندین خطر به دنبال پدیده فرونشست دشت‌ها را تهدید می‌کند که از جمله این مخاطرات، آسیب دیدن آبخوان‌ها در اثر تراکم، ایجاد شکاف و آسیب‌های ساختمانی، تغییرات مربوط به رخداد آبگرفتگی با توجه به تغییرات جزیی شیب زمین و همچنین شکاف‌های طولی و فروچاله‌هاست.

سلطانی می‏‌افزاید: تمام یک دشت توسط زمین بلیعده نمی‌شود، اما در مناطق خاصی به صورت شکافت حتی در حد چند کیلومتر ایجاد می‌شود که این رویداد برای جاده‌ها، روستا‌ها و مناطق اطراف این شکاف‌ها، خطرناک است. خطر فروچاله‌ها به همراه تمام خسارات آنها، سیمای یک دشت درگیر فرونشست را نیز تغییر می‏‌دهند.

خطر فرونشست بیخ گوش یزدی‌هاست
علی اصغر سمسار یزدی، مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آبی هم در گفت‌‏‏وگو با خبرنگار ایسنا ضمن اشاره به عمده دلایل پدیده فرونشست در استان یزد بیان می‌کند: این پدیده به علت دست‌کاری بشر در طبیعت به وجود می‌آید به طوری که معمولاً بدون در نظر گرفتن عواقب فعالیت‌های توسعه‌ای، طبیعت دچار تغییراتی غیر بازگشت می‌شود که یکی از نتایج آن، فرونشست زمین است.

وی می ‎ افزاید: هنگامی که بیش از ظرفیت سفره‌های آب‌های زیرزمینی از آن‌ها برداشت می‌کنیم، سطح سفره‌ها پایین و پایین‌تر می‌رود به این ترتیب بدیهی است که تعادل آب و خاک موجود در آبخوان به هم خورده و به ایجاد فرونشست منجر می‌شود.

سمسار یزدی درباره تاثیر پدیده فرونشست بر سفره‌های آب‌های زیرزمینی اظهار می‌کند: این پدیده موجب کاهش آب‌پذیری سفره‌های آب‌های زیرزمینی شده و بخشی از ظرفیت آن را برای همیشه از مدار خارج می‌کند. در هر منطقه از استان یزد که با افت سطح آب زیرزمینی مواجه باشد، امکان و احتمال وقوع پدیده فرونشست زمین وجود دارد.

این مشاور مرکز بین المللی قنات نیز یادآور می‏‏‌شود: این پدیده اولین بار در استان یزد، در منطقه رستاق مشاهده شد و پس از آن به نقاط دیگر تسری پیدا کرد.