سرنوشت ۱۷ شهردار انقلابی تهران به کجا کشید؟

«برخی مراکز و سازمان‌های کشور خیزشگاهی مهم برای نیرو‌های سیاسی بوده است؛ از جمله این مراکز می‌توان به وزارتخانه‌ها، صدا و سیما، مجلس شورای اسلامی، دانشگاه‌ها، شهرداری تهران و... اشاره کرد. مهرماه و چهاردهمین روزش را به «تهران» اختصاص داده‌اند و بد نیست به همین بهانه آن‌هایی که در اداره «تهران» نقشی داشته‌اند را مرور کنیم. از بلدیه تا شهرداری تهران، از مهندس باشی تا دکتر نجفی. سکانداران شهر چه سابقه و کوله‌باری داشتند که شهردار شدند؟ در شهرداری چه کردند؟ بعد از شهرداری به کجا رفتند و الان چه می‌کنند؟

به گزارش اعتماد، شهر تهران که از اواخر دوران قاجار رشد کالبدی‌اش آغاز شد و تا ابرکلانشهر امروز ادامه یافت، داستان پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. افراد مختلفی با توانمندی‌ها، تفکرات و وابستگی‌های فرهنگی و سیاسی مختلف از کمتر از یک ماه تا ۱۴۴ماه این مسئولیت بزرگ را بر عهده گرفته‌اند که در این میان قالیباف با ۱۴۴ ماه، سرتیپ آقاخان بوذرجمهری با ۱۲۰ ماه و غلامرضا کرباسچی با ۱۰۸ ماه از لحاظ زمان مدیریت شهری در رتبه اول تا سوم ایستاده‌اند.

 

جالب است، بدانید در بین این افراد آن چه کمتر یافت می‌شود، تحصیلکرده مهندسی عمران، شهرسازی، مدیریت شهری و رشته‌های مرتبط است و با نیم‌نگاهی به مدارک آنان می‌شود نتیجه گرفت که یک فارغ‌التحصیل مهندسی مکانیک، مهندسی برق، مدیریت بهره‌وری، برنامه‌ریزی حمل و نقل یا یک شاعر، پزشک، داروساز، حقوقدان، نویسنده و روزنامه‌نگار هم می‌تواند شهردار شود. البته نماینده مجلس و استاندار و وزیر و سردار و تیمسار و سرتیپ هم می‌شود.

بررسی و تدقیق در تاریخچه شهرداری و شهرداران، از آغاز تا حال مجال فراخی می‌طلبد که در این سطور نمی‌گنجد. از دوره قاجار تا پهلوی اول ۱۰ شهردار فعالیت داشته‌اند. دوران پهلوی ۳۲ شهردار و بعد از انقلاب هم تاکنون پایتخت کشورمان ۱۷ شهردار را به خود دیده است، از توسلی در سال ۱۳۵۷ تا افشانی، هر یک از این شهرداران سرنوشت خاص خود را داشته‌اند؛ از رییس‌جمهور شدن تا ورود به وادی ورزش و تجارت و... اقتضائات و شرایط خاص تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی، همیشه باعث حساسیت این منصب مهم شده است. پس از انقلاب، گروه‌ها و جناح‌ها تلاش زیادی برای تصاحب این منصب کرده‌اند.

 

مدیریت بر شهر تهران یکی از وسوسه‌های سیاسیونی است که سودای بلندپروازی در سر دارند و برای نشستن بر صندلی مدیریت ساختمان خیابان بهشت رقابت می‌کنند. البته در سال‌های اولیه انقلاب، انتخاب شهرداران زیاد بر مبنای وابستگی سیاسی آن‌ها نبود و از طرفی عمر شهرداری‌ها چندان طولانی نشد.

در ادامه سوابق و سرنوشت مهم‌ترین شهرداران تهران پس از انقلاب اسلامی به منظور درک اهمیت جایگاه شهرداری تهران در روند سیاسی کشور در زمینه نیرو‌سازی را بررسی می‌کنیم.

محمد توسلی، عضو شورای مرکزی و رییس دفتر سیاسی نهضت آزادی به عنوان اولین شهردار پس از انقلاب، ریاست این نهاد را در سال ۵۷ بر عهده گرفت. او فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران بود و در دانشگاه‌های آمریکا و آلمان هم تحصیل کرده بود و از اسفند ۱۳۵۷ تا دی ۱۳۵۹ سمت شهردار تهران را به عهده داشت.

 

تشکیل شورای عالی ترافیک شهر‌های کشور، اجرای محدوده طرح ترافیک، احداث خطوط ویژه اتوبوسرانی، راه‌اندازی پایانه جنوب و انجام مطالعات و انتخاب محل میادین میوه و تره‌بار از جمله اقدامات مهم وی تلقی می‌شود. توسلی در پی اختلاف با یکی از وزرای دولت شهید رجایی از شهرداری تهران استعفا داد. همچنین درگیری شهرداری با «ستاد خانه‌سازی برای مستضعفین» نیز در این دوره در اوج خود قرار داشت.

شهردار دوم، کوتاه‌مدت‌ترین شهردار تهران، سیدرضا زواره‌ای است که در سال ۱۳۵۹ به مدت کمتر از یک ماه مسئولیت شهرداری تهران را به عهده گرفت. وی با توجه به شرایط پس از انقلاب و لزوم توجه بیشتر به قشر مستضعف به دنبال فراهم کردن امکانات بیشتر برای زندگی آن‌ها بود و بار‌ها تاکید می‌کرد که نباید میلیارد‌ها تومان صرف مترو و بزرگراه‌ها شود تا وقتی که ریزش یک برف یا باران موجب ناراحتی و آزار مردم جنوب شهر که بازوی انقلاب اسلامی بوده‌اند، می‌شود. انصاف نیست به ساختن بزرگراه‌ها بپردازیم.

 

البته زواره‌ای برای پیاده کردن اصولی که به آن‌ها معتقد بود، فرصتی نداشت. وی در شهریور ۸۴ درگذشت. از جمله سوابق وی می‌توان به دادستان دادسرای انقلاب اسلامی، رییس ستاد امنیت کشور و معاون وزیر کشور در کابینه شهید رجایی، نماینده مجلس شورای اسلامی، معاون قوه قضاییه و رییس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور، عضو شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی، عضو شورای مرکزی جمعیت موتلفه اسلامی، مدرس دانشگاه و قائم مقام دبیر شورای نگهبان اشاره کرد. وی در انتخابات ریاست جمهوری سوم کاندیدا شد و در نهایت پس از آیت‌الله خامنه‌ای، پرورش و غفوری فرد، به عنوان نفر آخر برگزیده شد.

 

سومین شهردار تهران سید کمال‌الدین نیک‌روش بود که از ۱۳۵۹ الی ۱۳۶۰ به مدت هفت ماه شهردار پایتخت شد. وی دارای دکترای مهندسی برق از دانشگاه میسوری آمریکاست. دوران نیک‌روش هم همچنان تحت تاثیر دیدگاه‌های انقلابی و توجه بیشتر به قشر ضعیف و محروم بود.

چهارمین شهردار تهران غلامحسین دلجو بود که سخنرانی وی در اجلاس شهرداران پایتخت کشور‌های اسلامی به زبان عربی و قول‌هایی درباره خروج کلیه انبار‌های بزرگ عمومی و خصوصی به خارج تهران از جمله مواردی است که از این دکترای مدیریت دانشگاه علامه به یاد مانده است. او که پست‌هایی در وزارت کشور و پست، تلگراف و تلفن داشت، بین سال‌های ۶۹ تا ۷۳ نیز به عنوان مدیرعامل و رییس هیات‌مدیره بیمه ایران منصوب شد و مدتی نیز در جامعه الصادق مشغول به خدمت بوده است.

کلید شهر تهران با لیبل پنجمین شهردار تهران، ۹ ماهی هم در جیب محمدکاظم سیفیان بود. این فوق‌لیسانس معماری که با عضویت در حزب ملل اسلامی پیش از انقلاب سابقه مبارزه و زندان رفتن را داشت، از ابتدای تاسیس دانشگاه امام صادق (ع) در کنار آیت‌الله مهدوی کنی بود و از راست‌های سنتی به حساب می‌آمد. سیفیان در سال ۱۳۷۱به نمایندگی مردم تهران در مجلس چهارم انتخاب شد. او همچنین در سال ۱۳۷۷ در اولین انتخابات شورای شهر تهران نامزد شد که در نهایت به عنوان عضو علی‌البدل شورا انتخاب شد.

بعد از سیفیان، از شهریور تا دی ۱۳۶۲ حسین بنکدار چهار ماه به عنوان ششمین شهردار تهران خدمت کرد تا پس از او نوبت به سیاسیون برجسته‌تر برسد. محمدنبی حبیبی به عنوان هفتمین شهردار پایتخت نسبت به شهرداران سابق مدت طولانی‌تری توانست شهردار پایتخت بماند، اما در فاجعه سیل در مرداد ۱۳۶۶ وجهه خود را از دست داد. وی دارای مدرک فوق‌لیسانس جامعه‌شناسی از دانشگاه تهران است و به مدت ۴۴ ماه از ۱۳۶۲ الی ۱۳۶۶ در ساختمان شهرداری تهران ماند. مدیرعاملی پست جمهوری اسلامی، ریاست سازمان هواپیمایی کشوری، قائم‌مقامی بنیاد مستضعفان و جانبازان و استانداری خراسان، فارس و تهران از جمله مناصبی است که حبیبی بعد از شهرداری تهران به آن‌ها رسید. تا این که کلید شهر تهران را به کرباسچی سپرد.

وقتی که طباطبایی در آذر ۶۸ از شهرداری کنار رفت، حدود صد نفر از کارکنان شهرداری به دادگستری کشیده شده بودند، و شهردار خود نیز در مقام اتهام بود. بودجه شهرداری حدود ۱۰۰ میلیارد ریال بود. او برادر سیدصادق طباطبایی، فرزند آیت‌الله سلطانی طباطبایی، همسر فرشته اعرابی - نوه دختری امام خمینی (ره) - خواهرزاده امام موسی صدر و برادر زن سیداحمد خمینی است. طباطبایی که دارای مدرک مهندسی و دارای صدایی خوش بود، در کنار برادرش صادق طباطبایی که تخصصی در موسیقی داشت، قطعاتی را اجرا و ضبط کرده است.

نهمین شهردار تهران در دوران پس از جنگ، غلامحسین کرباسچی ملقب به ناصح‌زاده تهرانی و فرزند آیت‌الله شیخ محمد صادق تهرانی و متولد قم است. دارای تحصیلات حوزوی و لیسانس علوم ریاضی است، پس از انقلاب، مدتی را در دفتر امام خمینی (ره) مشغول به کار بود و در دوران جنگ نماینده امام خمینی (ره) در ژاندارمری بود. او پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۸ و در دولت هاشمی رفسنجانی شهردار تهران شد و با حمایتی که آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی از وی داشت، تا سال ۷۷ (۱۰۸ ماه) به عنوان شهردار تهران بر مسند قدرت بود. او آخرین شهرداری بود که دولت منصوب کرد و پس از او شهردار توسط شورای شهر انتخاب شد. روز‌های آشوب دهه شصت چهره شهر را زشت و جنگ‌زده کرده بود.

 

سال ۶۸ بود که عبدالله نوری تصمیم گرفت، استاندار موفق اصفهان را به تهران بخواند. جرقه ایجاد فرهنگسرا‌ها در دوران مسئولیت او زده شد و به مرحله عمل رسید. علاوه بر تکمیل شبکه بزرگراهی تهران، ارتقای کیفیت محیط زیست، بهبود و تقویت جایگاه شهرداری در تصمیمات اداری و از اقدامات مهم کرباسچی، تاسیس موسسه همشهری و انتشار روزنامه همشهری عنوان شده است.

 

این روزنامه در آن سال و با تیراژ ۱۰ هزار نسخه به روی گیشه‌ها رفت و توانست طی ۴ سال از انتشار خود به تیراژ ۴۰۰ هزار نسخه در روز برسد که البته در دوره‌های مختلف، برای مقاصد سیاسی برخی شهرداران تهران مورد استفاده قرار گرفته است. وی در فروردین ۱۳۷۷ به همراه جمعی از مدیرانش به اتهام جرایم مالی (اختلاس) از شهرداری تهران بازداشت شد و در نهایت در دادگاهی که محسنی اژه‌ای قاضی و دادستان آن بود به ۳ سال زندان و ۱۰ سال انفصال از خدمات دولتی و برگرداندن اموال محکوم و کنار گذاشته شد.

دهمین شهردار تهران مرتضی الویری بود که پس از کرباسچی انتخاب شد. او که فعال و زندانی سیاسی در قبل و بعد از انقلاب است به همراه افرادی همچون حسین شریعتمداری و اصغر نوروزی در دماوند انجمن کاوش‌های دینی و علمی را تاسیس کردند، وی موسس و عضو شاخص گروه فلاح شد که به مبارزه سیاسی علیه حکومت پهلوی می‌پرداخت. پس از انقلاب اسلامی، این گروه به همراه ۶ گروه دیگر سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی را تشکیل دادند و الویری به نمایندگی از گروه فلاح در شورای مرکزی این سازمان عضویت داشت. وی که سابقه نمایندگی سه دوره اول مجلس شورای اسلامی، ریاست سازمان مناطق آزاد تجاری، شهردار تهران (۱۳۷۸الی۱۳۸۰ به مدت ۳۲ماه) و سفیر ایران در اسپانیا را در کارنامه خود دارد، به دلیل ناهماهنگی با اعضای نخستین دوره شورای شهر تهران ناچار به کناره‌گیری از پست شهرداری شد.

 

پس از آشوب ۸۸ به جرم تبلیغ علیه نظام، اقدام علیه امنیت کشور و شرکت در راهپیمایی ۲۵ خرداد سال ۸۸ بود که دستگیر و روانه زندان شد و پس از مدتی آزاد شد. الویری دارای لیسانس مهندسی برق از دانشگاه صنعتی شریف و فوق لیسانس مدیریت از مرکز آموزش مدیریت دولتی ایران است.

محمدحسن ملک‌مدنی پس از کنارگیری الویری از سوی خود اعضای شورای اول شهر تهران برای پست یازدهمین شهردار تهران معرفی شد و به مدت ۱۰ ماه از ۱۳۸۰ الی ۱۳۸۱ مسئول کرسی بهشت شد. او در دوران شهرداری خود با انتقادات و اعتراضات شدید جناح اقلیت دوره اول شورای شهر تهران مواجه بود. یکی از مهم‌ترین عوامل این نارضایتی‌ها توقف فروش تراکم بود که به افزایش قیمت مسکن منجر شده بود. او تنها چند روز پس از برکناری از شهرداری به ۵ ماه حبس، ۳ سال انفصال از خدمات دولتی و ۵ سال محرومیت از تصدی مسئولیت در شهرداری محکوم شد.

محمدحسین مقیمی که حدود چهار ماه در فاصله سال ۸۱ تا ۸۲ سرپرست شهرداری تهران بود، دوازدهمین شهردار تهران است، اما در واقع به عنوان شهردار تهران مطرح نشد. وی قبلا شهردار خمین و قائم‌مقام معاون اجرایی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بود. مقیمی مدرک کارشناسی ارشد از دانشگاه شیراز در رشته مکانیک و کارشناسی ارشد مدیریت سیستم و بهره‌وری دارد.

سیزدهمین شهردار تهران /ششمین رییس‌جمهور ایران، محمود احمدی‌نژاد، شهردار خوش‌اقبالی بود که توانست در مدت (۲۶ماه) تکیه بر ریاست شهرداری، به ریاست‌جمهوری ایران برسد. او با تکیه بر فعالیت‌هایش در شهرداری توانست به این مهم دست یابد. وی بلافاصله از بهشت به پاستور رفت و رییس‌جمهور مردم ایران در دولت‌های نهم و دهم شد. وی در سال ۱۳۷۶موفق به دریافت مدرک تحصیلی دکترای مهندسی و برنامه‌ریزی حمل و نقل از دانشگاه علم و صنعت شد.

چهاردهمین شهردار تهران علی سعیدلو است که در فاصله رفتن شهردار قبلی تهران برای حضور در انتخابات ریاست‌جمهوری و پیروزی‌اش در انتخابات به مدت حدود سه ماه سرپرست در شهرداری تهران بود. سعیدلو معاون پشتیبانی احمدی‌نژاد بود و پس از خروج از شهرداری تهران و رفتن به بهشت، در مسئولیت‌های معاون امور بین‌الملل رییس‌جمهور و ریاست سازمان تربیت بدنی ایران قرار گرفت. وی در سال ۸۲ مدرک دکترای خود را در مدیریت استراتژیک دریافت کرده است.

منتخب سه دوره شورای شهر تهران برای جایگاه پانزدهمین شهردار تهران، محمدباقر قالیباف است. وی دکترای جغرافیای سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس (۱۳۸۰) و دارای گواهینامه خلبانی هواپیمای ایرباس از سازمان هواپیمایی کشوری (۱۳۷۶) است. او که سابقه فرماندهی لشکر ۵ نصر خراسان در دوران دفاع مقدس را داشت، در سال ۱۳۷۶ با حکم رهبر معظم انقلاب اسلامی به فرماندهی نیروی هوایی سپاه منصوب شد و در سال ۱۳۷۹ نیز با حکم فرماندهی معظم کل قوا به فرماندهی نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران منصوب شد. وی در سال ۱۳۸۲ همزمان با فرماندهی ناجا با حکم رییس‌جمهور به عنوان نماینده ویژه رییس‌جمهور و رییس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز فعالیت کرد و در شهریور ماه ۱۳۸۴ با رای اعضای شورای اسلامی شهر تهران به عنوان شهردار تهران انتخاب شد، این اولین مقام اجرایی و عمرانی قالیباف بود از همین رو توجه همگان به نحوه عملکرد وی در این زمینه جلب شده بود.

 

تاکید قالیباف در شهرداری خود به انجام امور فرهنگی، تاسیس سرای محله و اتمام پروژه‌های عمرانی بوده است، پروژه‌هایی، چون اتوبان امام علی (ع) و دو طبقه کردن اتوبان صدر قسمت کوچکی از خدمات عمرانی شهرداری در زمان تصدی آقای قالیباف است. ایشان توانست در سال ۸۶ نیز اعتماد این شورا را برای ۴ سال دیگر جلب کند و در سال ۱۳۸۷ برابر با سال ۲۰۰۸ میلادی از طرف سایت شهرداری‌های جهان به عنوان هشتمین شهردار برتر دنیا معرفی شد. قالیباف در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۲ نامزد شد و با حدود ۶ میلیون رای نفر دوم شد.

منتخبان پنجمین دوره شورای اسلامی شهر تهران با انجام رای‌گیری، محمدعلی نجفی را به عنوان شانزدهمین شهردار پایتخت انتخاب کردند. وی تنها کاندیدای نهایی شهرداری تهران با کسب ۲۱ رای توانست به عنوان شهردار تهران منصوب شود. مسئولیت‌های اجرایی نجفی عبارتند از: مشاور معاون نخست‌وزیر (شهید چمران) در امور انقلاب، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، ریاست دانشگاه صنعتی اصفهان، وزیر فرهنگ و آموزش عالی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف، معاون آموزشی و فرهنگی صدا و سیما، وزیر آموزش و پرورش، رییس سازمان برنامه و بودجه، عضو سومین دوره شورای اسلامی شهر تهران.

 

محمدعلی نجفی مرداد ۱۳۹۲ به عنوان گزینه پیشنهادی دولت یازدهم برای وزارت آموزش و پرورش به مجلس شورای اسلامی معرفی شد که موفق به اخذ رای اعتماد نمایندگان نشد. در ۲۶ مرداد سال ۱۳۹۲ به سمت معاون رییس‌جمهوری و رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری منصوب شد که در بهمن همان سال به دلیل مشکلات جسمی، از این مسئولیت کناره‌گیری کرد.

 

آخرین سمت ایشان مشاور رییس‌جمهور و دبیر ستاد هماهنگی امور اقتصادی دولت است. اگر با اکثر معلمان سخن بگویید در مورد آقای محمدعلی نجفی رضایت نسبی دارند و تقریبا متفق‌القولند که نجفی به نوعی موفق‌ترین وزیر آموزش و پرورش در جمهوری اسلامی بوده است، اما به نظر می‌رسد نحوه خروج وی از شهرداری تهران باعث شده تا وجهه او نزد افکار عمومی دچار خدشه شود. شاید بتوان گفت: این از بد حادثه یا بی‌تدبیری شخص نجفی بود که آن تصویر خوب از وی اکنون دگرگون شود. هر چند همچنان عده‌ای نجفی را جزو مدیران تراز بالای جمهوری اسلامی می‌دانند، اما‌ای کاش او با این استعفا‌های متعدد و ناگهانی خاطره بدی از خود برجای نمی‌گذاشت.

سیدمحمدعلی افشانی در ۲۳ اردیبهشت ۱۳۹۷ به عنوان هفدهمین شهردار تهران انتخاب شد. وی زاده ۱۳۳۸ در دهدشت، سیاستمدار اصلاح‌طلب و عضو شورای مرکزی حزب اعتماد ملی است. دارای کارشناسی مهندسی راه و ساختمان از دانشگاه شیراز و کارشناسی ارشد مدیریت اجرایی (MBA) از دانشگاه صنعتی شریف است. افشانی در دولت یازدهم استاندار فارس بود و در دولت دوازدهم معاون عمرانی وزیر کشور و رییس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور بود. در سابقه افشانی، معاون وزیر آموزش و پرورش و رییس سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور، معاونت استانداری استان‌های کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و سمنان نیز به چشم می‌خورد.

در این فراز و نشیب تغییرات و جابه‌جایی پست‌ها و میز‌ها، شهرداران تهران الان کجایند و چه می‌کنند؟ توسلی به عنوان جانشین ابراهیم یزدی انتخاب شده است. زواره‌ای عضو حقوقدان و قائم‌مقام دبیر شورای نگهبان قانون اساسی در شهریور ۱۳۸۴ درگذشت. نیک‌روش استاد دانشگاه امیرکبیر تهران و دلجو عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی است. سیفیان ۷ خرداد ۱۳۹۵ درگذشت و حبیبی که اکنون دبیرکل حزب موتلفه است تا زمان زنده بودن حبیب‌الله عسگراولادی همواره در سایه پیر موتلفه حرکت می‌کرد و یک فعال سیاسی همیشگی بود، کرباسچی در حال حاضر دبیرکل حزب کارگزاران سازندگی است.

 

الویری عضو شورای شهر تهران شده و ملک‌مدنی عضو حزب کارگزاران سازندگی است. مقیمی سیاستمدار اصلاح‌طلب و فن‌سالار ایرانی هم، از ۲مهر ۹۶سمت استاندار تهران در دولت دوازدهم را داراست. احمدی‌نژاد، استاد دانشگاه علم و صنعت، عضو ائتلاف آبادگران ایران اسلامی، عضو حقیقی مجمع تشخیص مصلحت نظام و قالیباف هم‌اکنون عضو هیات علمی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران و عضو مجمع تشخیص مصلحت است.

آن‌گونه که از سرنوشت شهردار‌های تهران برمی‌آید، نقش این سازمان در سپهر سیاسی آینده کشور در حال رشد است به گونه‌ای که نه تنها پذیرش این منصب توسط چهره‌های بنام سیاسی و اجرایی کشور از قبل راحت‌تر شده است، بلکه برخی این سمت را به مکانی مناسب برای نشان دادن توان و ایجاد فرصت و سکوی صعود به جایگاه‌های بالاتر می‌دانند.