نگرانی زنگنه از بازگشت کاسبان تحریم

نام فردی که با «دور زدن تحریم‌های نفتی» گره خورده است، با خروج آمریکا از توافق بین‌المللی برجام بار دیگر بر سر زبان‌ها افتاده و این بار این وزیر نفت، بیژن زنگنه بود که نسبت به تکثیر افرادی همچون او هشدار داد. زنگنه روز شنبه با اشاره به «احتمال شکل‌گیری بابک زنجانی‌های جدید در شرایط کنونی»، به خانه ملت گفت: «باید از تجربیات گذشته برای جلوگیری از رشد بابک زنجانی‌های جدید بهره برد و روی افراد جدید بررسی‌های لازم را انجام داد.»

به گزارش دنیای اقتصاد، اردیبهشت ماه زمانی بود که ترامپ با اعلام رسمی خروج آمریکا از توافق بین‌المللی ایران با پنج قدرت جهانی، اعلام کرد «سخت‌ترین تحریم‌ها» را علیه ایران فعال خواهد کرد.

تحریم‌های جدید آمریکا علیه ایران از تاریخ اعلام شده،‌ طی یک دوره ۹۰ روزه و ۱۸۰ روزه علیه کشورمان فعال خواهد شد و یکی از مهم‌ترین بخش‌هایی را که برای تحت فشار قرار دادن هدف قرار داده، صنعت نفت است. بر اساس تازه‌ترین گزارش‌ها، ایران در ماه مه (اردیبهشت و خردادماه) روزانه حدود ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه نفت خام و میعانات گازی صادر کرده است.

ایران همچنین در سال ۹۶، به‌طور میانگین ۲ میلیون و ۱۱۵ هزار بشکه در روز نفت‌خام به‌فروش رسانده است. اما صادرات نفت خام ایران که پس از اجرای برجام با رشدی چشمگیر همراه شده، با اعمال تحریم‌های یکجانبه آمریکا با خطر کاهش مواجه است.

هرچند برخلاف دور قبلی تحریم‌ها، این بار دولت‌های اروپایی برای اعمال محدودیت علیه کشورمان وارد همکاری با آمریکا نشده‌اند؛ اما صحبت‌های زنگنه نشان می‌دهد احتمالا فروش نفت در ماه‌های آینده به روش‌هایی نیاز خواهد داشت که افرادی از بخش خصوصی در آن دخیل خواهند بود. از همین رو زنگنه به «انجام بررسی‌های لازم روی افراد جدید» تاکید دارد.

وزیر نفت در بخش دیگری از صحبت‌هایش در رابطه با «بابک زنجانی‌های جدید» می‌گوید: باید سازوکارهایی برای انجام مراقبت‌هایی کامل تعیین شود تا چنین افرادی راه به جایی نبرند، چراکه احتمال پیدایش چنین افرادی وجود دارد. سکاندار وزارت نفت ایران عقیده دارد «هم اکنون زمان کار کاسبان تحریم است»، بنابراین از «تلاش وزارت نفت برای تعیین سازوکارهایی» خبر می‌دهد که اجازه رشد به بابک زنجانی‌های جدید را نخواهد داد.

با توجه به اینکه وزیر نفت از سازوکارهایی که می‌توانند مانع ورود بابک زنجانی‌های جدید شوند، صحبتی به میان نیاورده است، «دنیای اقتصاد» این سوال را با کارشناسان مطرح کرد که برای جلوگیری از تکرار اتفاقات گذشته و به وجود آمدن واسطه‌هایی که زیان فعالیت آنها بیشتر از سودشان است، چه باید کرد؟

تداوم گفت‌وگوها در سطح دیپلماتیک
یکی از امتیازاتی که ایران در حال حاضر در مقابل آمریکا دارد، مخالفت اروپا با سیاست‌های یکجانبه دونالد ترامپ و پافشاری بر باقی ماندن در توافق بین‌المللی برجام است. این موضع اروپا می‌تواند به تداوم فروش نفت ایران با وجود اعمال تحریم‌ها کمک کند همان‌طور که اتحادیه اروپا تنها چند روز پس از خروج آمریکا از برجام، قانون مسدود‌کننده اتحادیه اروپا علیه آمریکا در راستای حفاظت از منافع شرکت‌های خود برای تجارت را فعال کرد.

blocking regulations برای نخستین بار در سال ۱۹۹۶ در راستای حفاظت از تجارت شرکت‌های اروپایی با لیبی و کوبا از تحریم‌های آمریکا ایجاد شد و ایران نیز یک‌بار در دهه ۷۰ شمسی از امتیازهای این تاکتیک تجاری در مقابل تحریم‌های آمریکا بهره برد. این قانون به شرکت‌های اروپایی اجازه می‌دهد تا تحریم‌های آمریکا را نادیده بگیرند و همچنین در دادگاه‌های خارجی علیه آمریکا شکایت کنند.

از دیگر سو، بعد از تصمیم ترامپ برای اعمال تعرفه بر واردات کالاهای اروپایی، قاره سبز حالا وارد جنگی تجاری با آمریکا شده و بیش از هر زمان دیگری تحت تاثیر سیاست‌های آمریکایی قرار گرفته است. این اتفاق از این جهت اهمیت دارد که اروپا بیش از پیش درگیر تصمیمات یکجانبه ترامپ شده و احتمالا برای حفظ اقتدار سیاسی خود با عزم بیشتری به مقابله با رئیس‌جمهوری آمریکا خواهد پرداخت.

به این ترتیب، این دیدگاه در میان کارشناسان وجود دارد که این بار، شرایط با تحریم‌هایی که سال ۲۰۱۲ علیه ایران اعمال شد، تفاوت‌هایی دارد و می‌توان امیدوار بود که شرکت ملی نفت ایران بتواند مانع از کاهش چشمگیر سطح صادرات خود شود. دامنه پیش‌بینی‌های موجود از کاهش سطح صادرات نفت خام ایران پس از اعمال تحریم‌ها از ۲۰۰ هزار بشکه آغاز می‌شود و به بیش از یک میلیون بشکه می‌رسد.

هرچند تا به امروز هیچ کدام از پالایشگاه‌های اروپایی از قطع واردات نفت خام ایران صحبتی به میان نیاورده‌اند و اظهارنظری از آنها در اخبار مشاهده نشده است، اما اگر این پالایشگاه‌ها که پس از اجرای برجام در اواخر سال ۲۰۱۵، مقصد حدود ۴۰ درصد از نفت خام ایران شدند، از سیاست دولت‌هایشان در رابطه با ایران تبعیت نکنند و زیر فشار تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا حاضر به خرید نفت کشورمان نشوند، چاره چیست؟

پاسخ بسیاری از کارشناسان به این سوال، «استفاده از تجربیات گذشته» است. نگاه به گذشته و واکاوی مشکلاتی که ایجاد شد، تنها مورد تاکید زنگنه نیست و دیگر کارشناسان و فعالان نفتی نیز آن را با اهمیت می‌دانند. اینکه در دور قبلی تحریم‌ها، نفت خام ایران چگونه به فروش می‌رفت و اصولا افرادی همچون بابک زنجانی چه کمکی به فروش نفت ایران در این دوران می‌کردند، مسائلی هستند که بررسی آنها قطعا می‌تواند در شرایط فعلی راهگشا باشد.

بابک زنجانی و چند نکته
محسن قمصری که در دوران تحریم‌های قبلی یکی از مسوولان فروش نفت ایران بوده، از جمله افرادی است که عقیده دارد «شرایط فعلی تا حدودی با دوران گذشته متفاوت است.»

قمصری در توضیح بیشتر به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «تحریم‌های آن زمان بسیار غیرمنتظره و با اجماع جامعه جهانی همراه بود.

به همین علت فشارها سطح صادرات نفت ایران را به شدت کاهش داده بود و دولت به دنبال این بود که با استفاده از هر ابزاری مشکلات را تا حدودی حل کند و روزنه‌ای برای فروش نفت کشور باز کند.» به گفته او، همین فشارها خود زمینه‌ای شد برای ورود افرادی چون بابک زنجانی.

با این حال آن‌طور که امروز از نتیجه کار بر می‌آید، به نظر می‌رسد این افراد نه تنها نتوانستند گرهی از مشکلات بی‌شمار فروش نفت در دوران قبلی تحریم‌ها باز کنند، بلکه خود به مشکلات افزودند. برای نمونه، آنطور که قمصری می‌گوید، بابک زنجانی هیچ‌گاه نتوانست برای چند محموله نفت‌خامی که در اختیارش قرار داده بودند، مشتری پیدا کند و نهایتا این محموله‌ها به امور بین‌الملل شرکت ملی نفت برگشت خورد و توسط افراد حاضر در این سازمان و به شکل رسمی به فروش رسید.

مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران می‌گوید: «تحریم‌ها، منع خرید نفت از ایران بود و در حال حاضر نیز خرید نفت از ایران تحریم شده است. یعنی مشتریان مجاز به خرید نفت از ایران نیستند و تفاوتی نمی‌کند که محموله‎‌های نفتی ایران توسط امور بین‌الملل به فروش برسد یا توسط اشخاص. به همین دلیل بود که اشخاص نیز در بحث فروش نفت ایران موفق نبودند.»

قمصری در ادامه با بیان اینکه، بخش مهمی از بدهی بابک زنجانی به وزارت نفت در زمینه فرآورده‌های نفتی به خصوص نفت‌کوره بود، می‌گوید: «مهم‌ترین‌ مشکل در بحث صادرات نفت ایران، موضوع انتقال وجوه حاصل از فروش نفت و فرآورده‌های نفتی بود. در واقع زمانی‌که مشتریان می‌دیدند که برای انتقال پول نفت با مشکل مواجه می‌شوند خرید خود را کاهش می‌دادند.»

مدیر سابق امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران «مشکل انتقال پول» را معضلی می‌داند که موجب شد وزارت نفت برای فروش نفت و فرآورده‌های نفتی به بابک زنجانی اعتماد کند زیرا زنجانی مدعی بود می‌تواند پول نفت را به داخل کشور منتقل کند. قمصری امیدوار است که در حال حاضر با استفاده از تجربه دوران قبلی تحریم‌ها وزارت نفت بتواند مانع از ظهور افرادی چون بابک زنجانی شود.

اما نکته‌ای که قمصری در گفت‌وگوی خود به آن اشاره می‌کند، مورد اشاره حمید حسینی، عضو هیات‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی نیز قرار می‌گیرد.

حسینی در این زمینه می‌گوید: فردی مانند بابک زنجانی شاید در کار خود که همان نقل و انتقال پول بود، تبحر داشت اما او چهره‌ای شناخته شده در میان فعالان بخش خصوصی نفتی نبود و به همین علت نیز کار زیادی از دست او برای فروش نفت برنیامد ضمن اینکه فروش نفت خام آن هم از سوی افراد اصولا کاری دشوار و پیچیده است.

لزوم عملکرد هوشمندانه
در حال حاضر مذاکرات ایران با اروپا و سایر متحدان سیاسی و اقتصادی‌اش در آسیا برای برون‌رفت از مشکلات ناشی از تحریم‌ها جریان دارد. هرچند فضای این مذاکرات مثبت به نظر می‌رسد اما روزها یکی پس از دیگری می‌گذرند و به موعد ۹۰ روزه و ۱۸۰ روزه بازگشت تحریم‌ها نزدیک‌تر می‌شویم. در این میان وزیر امور خارجه هند، اخیرا اعلام کرد تنها از تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران تبعیت خواهد کرد نه تحریم‌های آمریکا. در پی این اظهارنظر، دو پالایشگر هندی اعلام کرده‌اند به خرید نفت از ایران ادامه می‌دهند.

از طرفی خبری مبنی بر قطع خرید پالایشگران اروپایی از ایران نیست و به نظر نمی‌رسد چین نیز خرید نفت خام از ایران را پایان دهد. با وجود فضایی که از همراهی جامعه جهانی به خصوص اروپا با ایران مشاهده می‌شود، حمید حسینی عقیده دارد نمی‌توان تنها بر اساس خوش‌بینانه‌ترین سناریو برنامه‌ریزی کرد و امیدوار بود شرایط آنطور که اروپایی‌ها اعلام می‌کنند پیش برود.

این فعال حوزه نفت در این زمینه می‌گوید: یکی از سناریوهای موجود این است که پالایشگاه‌های اروپایی، کره‌ای و ژاپنی (به‌رغم تلاش دولت‌هایشان برای مستثنی شدن از تحریم‌های آمریکا) حرف دولت‌هایشان را نخوانند و واردات نفت از ایران را قطع کنند در این صورت ما با مازاد نفت تولیدی‌مان مواجه خواهیم بود.»

حسینی با طرح این سناریو می‌گوید: به این ترتیب در شرایطی که مصرف‌کنندگان تمایلی به خرید نفت ایران نداشته باشند، باید از ابزارهایی همچون همکاری با بخش خصوصی استفاده کرد اما استفاده از این ابزار این نگرانی را به همراه دارد که مبادا تجربه‌ بابک زنجانی تکرار شود.

این کارشناس حوزه نفت نه بابک زنجانی و نه نیروی انتظامی یا بانک صادرات را که طی تحریم‌های سال‌های ۲۰۱۲ به بعد وارد فروش نفت و فرآورده‌های نفتی شدند، بخشی از بدنه بخش خصوصی نمی‌داند و می‌گوید: هیچ‌کدام از اینها جزئی از بخش خصوصی نبودند و در این بخش فعالیتی نداشتند اما در همان دورانی که ما با مشکلات بسیاری مواجه بودیم، تعدادی از شرکت‌های داخلی یا ایرانیان خارج از کشور که شناخته شده بودند، به شرکت ملی نفت ایران کمک کردند و مشکلی نیز در همکاری با آنها ایجاد نشد.

بنابراین حسینی تاکید می‌کند «در شرایطی که ممکن است شرکت ملی نفت ایران بار دیگر نیاز به همکاری با بخش خصوصی داشته باشد، لازم است از کانال‌هایی مطمئن اقدام کرده و صلاحیت طرف‌های خود را از طریق ارگان‌های مربوطه تایید کند و سپس با آنها وارد کار شود.»

با تمام این تفاسیر، عضو هیات‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفتی می‌گوید: وزارت نفت و شرکت ملی نفت ایران اگر هوشمندانه عمل کنند، بابت بازتولید بابک زنجانی‌ها نگرانی وجود نخواهد داشت هرچند در شرایط تحریم فعالیت بخش خصوصی بسیار دشوار و حساس خواهد بود اما در هر حال اگر این همکاری با بخش خصوصی با کسب اطمینان لازم صورت گیرد، بخش خصوصی هم بدون نگرانی از تبعات بعدی، وارد میدان خواهد شد.

دشواری‌های فروش نفت خام در زمان تحریم
اما فروش نفت خام مقوله‌ای نیست که بخش خصوصی بتواند به راحتی وارد آن شود همان‌طور که بابک زنجانی نیز در زمینه فروش محموله‌های نفتی ناکام ماند و مشکلاتی که حالا در رابطه با این فرد وجود دارد، به فروش فرآورده‌های نفتی باز می‌گردد. در این زمینه حسینی عقیده دارد، در دوران تحریم بخش خصوصی در زمینه فروش فرآورده‌های نفتی و میعانات گازی گام‌های بیشتری می‌تواند بردارد زیرا در رابطه با نفت خام، پالایشگاه‌ها ترجیح می‌دهند با دولت‌ها و طبق قراردادهای بلندمدت کار کنند.

از آنجا که فروش نفت خام فعالیتی قابل شناسایی است و مبدا و مقصد آن نیز مشخص، بخش خصوصی به سختی می‌تواند در این زمینه فعالیت داشته باشد اما بازار فرآورده‌های نفتی از حساسیت نفت خام برخوردار نیست و یکی از روش‌هایی که در دوران تحریم می‌توان روی آن حساب کرد، افزایش فروش فرآورده‌های نفت خام و کمک گرفتن از بخش خصوصی در این زمینه است.

اما در زمینه فروش نفت خام، حسینی عقیده دارد یکی از راهکارهایی که وجود دارد، حفظ صادرات نفت خام به چین، هند و همچنین اروپا است. در عین حال نمی‌توان از فرصت جدیدی که در چین وجود دارد چشم‌پوشی کرد. دولت چین در سال‌های اخیر به پالایشگران بخش خصوصی خود که با نام «تی‌پات‌ها» شناخته می‌شوند، اجازه واردات نفت خام را داده است.

بنابراین ایران می‌تواند برای فروش مازاد احتمالی نفت خام خود روی تی‌پات‌ها حساب باز کند. حسینی در این زمینه می‌گوید: با آغاز فعالیت بخش انرژی بورس شانگهای، ایران این فرصت را دارد که نفت خام خود را به چین برده و در بورس این کشور و بر اساس پایه قیمتی یوآن عرضه کند، در این صورت نه به دلار نیازی خواهد داشت و نه می‌توان نسبت به مازاد نفت خام در دوران تحریم یا ظهور بابک زنجانی‌های جدید نگران بود.