جایگاه سازمان آیات قرآن در فهم مراد الهی

مصطفی دلشاد تهرانی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، در چهاردهمین جلسه تفسیر قرآن خود در مجتمع آموزشی رشد، به جایگاه سازمان آیات قرآن پرداخت و گفت: برای اینکه به مراد گوینده نزدیک بشویم و قرآن را بهتر بفهمیم، باید مفردات، مرکبات و قرائن را بشناسیم. همان‌طور که در بحث قرائن اشاره شد، قرائن به متصل و منفصل تقسیم می‌شوند که که این دو هر کدام به لفظی و غیرلفظی تقسیم می‌شوند. قرائن متصل لفظی به بافتار و ساختار تقسیم شد و در خصوص بافتار گفته شد که در کلمات، جملات و آیات باید به بافتار توجه شود. در بحث ساختار هم عرض شد که بر اساس آنچه من می‌فهمم ساختار شامل چهار چیز است ساختار هندسی، سازمان، روح و فراوانی آیات است. ما در ساختار آیات قرآن کریم اگر به این چهار محور توجه کنیم درکمان مناسب‌تر خواهد بود.
زبان قرآن الهی و ویژه است

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، وی افزود: جلسه گذشته در خصوص ساختار هندسی آیات صحبت شد، در این جلسه به سازمان آیات توجه خواهیم کرد. مراد از سازمان آیات و این تقسیم‌بندی که انجام می‌‍شود این است که به نظر بنده آیات قرآن از یک سازمان‌بندی ویژه‌ای در یک جهت خاص برخوردار هستند، یعنی هر آیه‌ای از قرآن را ما می‌توانیم در یک سازمان ببینیم و توجه به این سازمان می‌تواند به ما پیامی ارائه کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: سازمان آیات تشکیل شده است از مبانی، اصول و روش‌ها و مجموعه آیات قرآن را می‌توان در چنین سازمانی بررسی کرد که خود این سازمان برای بیان هدف کتاب است، یعنی تقسیم‌بندی آیات و توجه آیات از منظر مبانی، اصول و روش‌ها برای این است که ما به پیام اصلی کتاب در هر آیه توجه کنیم.

وی با بیان اینکه آیات قرآن به زبان معمولی بشری نیست، گفت: این زبان، زبان الهی است، هرچند برای فهم بشر است، اما زبان، زبان‌ ویژه‌ای است، هر آیه دارای وجوهی است. آیات قرآن تک وجهی نیستند؛ یعنی یک چهره از خود نشان نمی‌دهد و چند وجه داشته و چند مطلب را بیان می‌کند. آیات قرآن چند لایه‌ای نیز هستند. یعنی این طور نیست وقتی مطلبی را از آیه‌ای از قرآن درک کرده باشیم، دیگر آیه حرفی برای گفتن نداشته باشد و اگر عمق بیشتری پیدا کنیم، این آیه مطلب عمیق‌تری را هم به ما می‌گوید.

توجه به مقصد اصلی آیات

دلشاد‌تهرانی ادامه داد: با وجود چند وجهی و چند لایه‌ای بودن آیات قرآن لازم است ما در هر آیه به مقصد اصلی آیات توجه کنیم. مقصد اصلی آیات قرآن کریم هدایت و تربیت است و لازم است که ما به این نکته توجه کنیم هر چند باید امور دیگر را دید، اما باید به یاد داشت که پیام اصلی آیات تربیت است و این مسئله را می‌توان در سازمان‌دهی مبانی، اصول و روش‌ها به یاد داشت که پیامی برای هدایت فرد و جامعه وجود دارد. دریافت این پیام یعنی ما هدف کتاب را دنبال می‌کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: مبانی عبارت است از مباحث معرفت‌شناختی و زیرساختی در قرآن کریم مانند خداشناسی، معادشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، وجودشناسی، تاریخ‌شناسی و جامعه‌شناسی. اگر توجه بشود ما به وضوح خواهیم دید که بخش اعظمی از قرآن کریم مبانی است، زیرا اگر مبانی و فهم انسان از جهان و ماورا درست نشود در نگاه قرآن گویی چیزی درست نشده است.

وی افزود: اصول عبارت است از قواعد کلی عملی ثابت حاکم در زندگی یعنی قرآن کریم. در آیات متعدد مجموعه اصولی برای زندگی وجود دارد می‌گوید انسانی که می‌خواهد زیست اخلاقی و ایمانی داشته باشد و برای خود و جهان مفید باشد، باید تابع اصولی باشد و اگر فرد و جامعه این اصول را رعایت کنند، تمام مناسبات زندگی در عرصه‌های گوناگون به سامان می‌شود، مانند اصل عدالت، اعتدال، تکریم، پاسداشت حقوق، پابندی به ارزش‌ها، حریم‌ها و حدود الهی، پایبندی به کیفیت استخدام وسیله و ... . قرآن می‌گوید زندگی‌تان را بر این اصول بنا کنید. این اصول در قرآن از آن مبانی بر می‌خیزد و مبتنی بر آنهاست، یعنی در قرآن اگر اصل تکریم است، مبتنی برای خدا انسان و جهان شناسی و ... است.

دلشاد‌تهرانی با بیان اینکه حوزه سوم در سازمان آیات روش‌هاست، گفت: روش‌ها یعنی راه‌حل‌هایی که به تناسب شرایط، اوضاع افراد، احوال مراتب انسان‌ها، وضع جامعه، فرهنگ، عرف، مقتضیات زمان و مکان در جهت اهداف ارائه شده است و مبتنی بر مبانی و اصول است. روش‌ها متغیر است. مثلا جایی که سخن از تنبیهات، مجازات، تشویقات، مسائل عرفی صدر اسلام و فرهنگ آن دوره است، مباحث روشی است. اما قرآن به آنها هم این نظر را دارد که ناقض مبانی و اصول نباشند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: اگر ما در مطالعه قرآن کریم این نگاه را دنبال کردیم که در هر آیه‌ای توجه کنیم این آیه از نظر سازمان آیه بیانگر چه چیزی است می توانیم پیام را بهتر دریافت کنیم.

معنای سازمان قرآن

دلشاد تهرانی با طرح این پرسش که سازمان قرآن برای چیست؟ گفت: مبانی، اصول و روش‌های قرآن برای آن است که ما را در یک نظام هدایتی، تربیتی قرار بدهند و ما به آیات نگاه هدایتی-تربیتی کنیم. آن نظام نظام هدایتی-تربیتی آیات قرآن کریم چهار بخش دارد. یعنی آیات را می‌توان در این چهار بخش قرار داد. اول مقتضیات هدایت و تربیت است. آیات بسیاری بیانگر موانع و مقتضیات هدایت و تربیت است و می‌گوید چه چیزها و اموری کار هدایت را دشوار می‌کند، در برابر آن سد ایجاد می کند و نمی گذارد تربیت صحیح انجام شود. اموری نیز نقش مقتضیات را دارد و بستر لازم برای هدایت و تربیت را فراهم می‌کند. این موانع و مقتضیات از جنس مبانی و یا اصول و روش‌هاست.

وی افزود: بخشی از آیات نیز مبانی را شامل می‌شود و برای مثال مباحث انسان‌شناسی ارائه می‌کند و می‌گوید بستر هدایت و تربیت چه بستری باید باشد و اگر قرار است انسان هدایت و تربیت شود باید بر بستر فطرت حرکت کند.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: من می‌خواهم نمونه‌هایی از این نظام هدایتی و تربیتی با توجه به سازمان آیات ارائه بکنم. مراد من این نیست که نکته دیگری را در نظر نگیریم، اما در هر آیه می‌توان به مقصد هدایتی-تربیتی توجه کنیم. قرآن کریم نیامده است یک ساختار حکومتی ارائه دهد، قرآن آمده است هدایت و تربیت کند و در ضمن این مسائل به مسائل حکومتی اشاره کرده است. همین طور در خصوص نکات علمی، اقتصادی و ... همین طور است قرآن در ضمن هدایت و تربیت مسائل علمی، اقتصادی و ... را بیان کرده است. ما در هر آیه باید این پیام را دریافت کنیم.

مراد از هدایت چیست

دلشاد‌تهرانی ادامه داد: خود مفهوم هدایت و تربیت را باید توضیح داد. هدایت در قرآن کریم به معنای راهبری است. در تمام آیات قرآن باید به دنبال یک راهبری باشیم و ببینیم هر آیه می خواهد ما را به چه مقصدی راهبری کند. برای مثال در آیه ۱۶۱ سوره انعام « قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ: بگو آرى پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده است دينى پايدار آيين ابراهيم حق‏گراى و او از مشركان نبود» سخن از همین راهبری است. پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرد. دینی قوی استوار نظام‌مند که می‌تواند انسان را هدایت کند. الگوی هدایت و تربیتی قرآنی ابراهیم(ع) است که خدا به پیامبر می‌گوید به ابراهیم(ع) نگاه کن. ابراهیم(ع) هم سمبل فرد و هم جمع است.

وی با بیان اینکه دین ابراهیمی حنیف و معتدل است و هیچ شرکی در آیین او راه ندارد، گفت: همین‌جا می‌یابیم که راه و رسم هدایتی حنیف حق‌گرا و پاک از هر گونه شائبه‌های شرک است.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث ادامه داد: یا در آیه ۵۶ قصص «إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ: در حقيقت تو هر كه را دوست دارى نمى‌توانى راهنمايى كنى ليكن خداست كه هر كه را بخواهد راهنمايى مى‌كند و او به راه‏يافتگان داناتر است»، خداوند می‌فرماید بی‌گمان تو یعنی پیامبر هر که را که دوست داری نمی‌توانی هدایت کنی و راهبری دست خدا و طبق مشیت خداست و خداست که هر کسی را طبق مشیت خود هدایت می کند. از این رو هدایت مبتنی بر یک نظام قاعده‌مند الهی است. معلوم می شود مفهوم هدایت در یک راهبری ضابطه‌مند است.

دلشاد‌تهرانی تصریح کرد: در آیه ۲۴ اسرا «وَاخْفِضْ لَهُمَا جَنَاحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَقُلْ رَبِّ ارْحَمْهُمَا كَمَا رَبَّيَانِي صَغِيرًا: و از سر مهربانى بال فروتنى بر آنان بگستر و بگو پروردگارا آن دو را رحمت كن چنانكه مرا در خردى پروردند» مفهوم کلمه تربیت بیان شده است. مفهوم تربیت اینجا پروراندن است. کلمه تربیت چنانچه مستحضرید از ریشه ربو است ربو در معنای اصلی لغت به معنای زیادت، فزونی، برآمدن، بالاآمدن و رشد است. در این صورت تمام کاربردهای این واژه و استعمال‌‌هایی که از این واژه شده است. راغب می‌گوید تربیت از ریشه ربو است که اصلش از مضاعف ربب است. اصلش بوده است ربب که یک حرف آن برای تخفیف در لفظ تبدیل به ی شده و در زبان عرب هم این اتفاق می‌افتد. بعد می‌گوید در ریشه اصلی تربیت ربوبیت نهفته است. رب در اصل به معنای مالک مدبر قیم و ... است، اما چه جور مالکی را عرب رب می‌گوید. رب مالک مدبر و تربیت کننده است. راغب اصفهانی نکته دیگری را می‌گوید که به مفهوم تربیت نزدیک شویم. می‌گوید رب در اصل به معنای تربیت و پرورش است و مفهومش این است که حالتی پس از حالتی دیگر در شی ایجاد شود که آن چیز به حد کمال خود برسد. وقتی گفته می‌شود قرآن کریم کتاب تربیت است، یعنی هر آیه به دنبال این است که چیزی در ما ایجاد کند و استعدادی را در ما شکوفا و حالتی را در ما بعد از حالتی ایجاد کند که به کمال برسیم. از این رو اگر ما قرآن بخوانیم و پیام قرآن را دریافت نکنیم، مانند این است که قرآن نخوانده‌ایم.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث افزود: از نظر بنده بر مبنای آیات قرآن، روایات و لغت، تربیت عبارت است از رفع موانع و ایجاد مقتضیات برای اینکه استعدادهای انسان در جهت مطلوب قرآنی یعنی کمال مطلق شکوفا شود. برای ورود به سازمان قرآن باید به جایگاه هدایت و تربیت در قرآن توجه کرد.

وی ادامه داد: برای مثال آیات چهارم تا ششم سوره تین، انسان در بهترین تقویم آفریده شده است، او موجودی است که بهترین استعدادها را دارد، اما در اسفل سافلینی قرار گرفته و باید هدایت و تربیت شود. دو بال پرواز انسان ایمان و عمل صالح است، گویا می‌توان گفت همه آیات قرآن کریم در صدد این است که این دو را در ما فراهم کند. همه پیامبران الهی آمده‌اند تا زمینه چنین تحولی را در انسان فراهم کنند و به او کمک کنند از مرحله اسفل سافلین به اعلی علیین صعود کرده از ظلمات به سوی نور خارج شود و کتاب و سخن انبیا همه این است. آیه نخست سوره ابراهیم همین را بیان می‌کند، «الر كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ: الف لام راء كتابى است كه آن را به سوى تو فرود آورديم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاريكی‌ها به سوى روشنايى بيرون آورى به سوى راه آن شكست ناپذير ستوده».

دلشاد‌تهرانی تصریح کرد: پیامبران الهی نیامده‌اند تا به خود دعوت کرده و خودخواهی ها را دامن بزنند، بلکه آمده‌اند مردم را به ربانی شدن بخوانند و پیام آیات قرآن این است که ربانی و الهی و متصف به صفات الهی شوید. بر مبنای آیه ۷۹ سوره آل عمران، سخن انبیا این است که انسان‌ها ربانی شوند. مراد از ربانی بشوند یعنی چه؟ در قرآن ربانی شدن یعنی جامعه و فردی با سه شاخصه، می‌توان این طور فهمید که این کتاب و آیات برای انسان‌ و جوامعی است که تقوا، ایمان و احسان داشته باشند و به دنبال این سه باشند. جایگاه کتاب، فراهم کردن این سه است. انسان مطلوب انسانی است که این سه را داشته باشد، اگر سخن از هدایت و تربیت است قرار است این اتفاق بیفتد و جایگاه هدایت و تربیت این است که فرد و جامعه چنین شوند و این کتاب برای این چنین انسان‌ها و جوامعی است.