فرارو- ریاض؛ آیا برنامه‌های بلندپروازانه "محمد بن سلمان" می‌تواند اصلاحات اجتماعی و اقتصادی در این کشور را تسریع کند؟ یا این برنامه‌ها تنها محاسباتی غلط و گزاف هستند؟
به گزارش فرارو به نقل از فارین پالیسی، هفته گذشته یک راهنما در عربستان سعودی مهمان‌ها را به نمایشگاهی هدایت کرد که ارزش‌های مغایر با سنت دیرینه پادشاهی را تبلیغ می‌کرد: برابری جنسیتی، پایداری محیط‌زیست و نوآوری درزمینهٔ فناوری. راهنما به مهمانان گفت: "به آینده عربستان سعودی خوش آمدید."
پس از پخش یک فیلم معرفی به سبک آی‌مکس، از اولین "ابر پروژه‌ای" که رونمایی شد مدلِ یکی از سه شهر جدیدی بود که قرار است سال آینده قواعد حوزه شهرسازی را متحول کند. این شهر در 25 مایلی ریاض واقع است و "القدیه" نام‌گذاری شده است. این شهر یک مگاپلکس تفریحی است که هر نوع فعالیتی در آن یافت می‌شود، از اسکی در فضای داخلی گرفته تا ترن هوایی و باغ‌وحش. مهمان‌های حاضر در تور می‌توانستند با شیرهای هالوگرافی تعامل داشته باشند یا شبیه‌سازهای ماشین‌های مسابقه‌ای یا دوچرخه‌های کوهستانی را امتحان کنند. کمی پایین‌تر در سالن نمایش پیش‌نمایش‌هایی از دو شهر دیگر دیده می‌شد: "منطقه توریستی دریای قرمز" و "نِئوم" (Neom)، یک قطب فناوری که قرار است اکثر شهروندانش را ربات‌ها تشکیل دهند و درمجموع تعدادشان از انسان‌ها بیشتر باشد.
این شهرها بخشی از برنامه "چشم‌انداز 2030" می‌باشند که هدف اصلی آن دور کردن اقتصاد کشور از نفت است. این برنامه تقریباً یک سال پیش اعلام شد، اما رویدادی که از 24 تا 26 اکتبر برگزار شد درواقع نوعی جشن "آغاز" بود تا سران مالی و اقتصادی جهان به چشم خود طرح محمد بن سلمان را ببینند. این رویداد 3500 شرکت‌کننده داشت، ازجمله ده‌ها مدیر عالی‌رتبه "بلو چیپ". اعضای خدمه شرکت هواپیمایی ملی عربستان سعودی سرمایه‌گذاران بالقوه را در راهروهای "ریتز کارلتون" هدایت می‌کردند. "ربات‌های دربان" خارج از اتاق‌ها ایستاده بودند و با بازیگوشی با مهمانان تعامل می‌کردند و سلفی می‌گرفتند.
مطمئناً این نمایشگاه قصد داشت حیرت بازدیدکنندگان بین‌المللی را برانگیزد. اما مخاطبان داخلی هم در جریان این رویداد قرار گرفتند تا بدانند ولیعهد جوان کشور را در چه مسیری قرار داده است. فهرست شرکت‌کنندگان داخلی از نام تجار برجسته عربستان پرشده بود و تمام رسانه‌های خبری برجسته در عربستان این رویداد را پوشش می‌دادند. پیام برای همه روشن بود: دولت عربستان به مدت سی سال تلاش کرد به نخبگان دینی و محافظه‌کار توهین نشود و از کشور را از دام مدرنیته که شهرهای همسایه‌اش مانند دبی را فرا گرفت در امان نگاه دارد. هدف این کنفرانس پایان دادن به این رویه و آغاز فصلی جدید بود.
"آمال الحضانی" روزنامه‌نگار و استاد دانشگاه شاه سعود گفت: "در گذشته دولت مدام سعی داشت میان لیبرال‌ها و محافظه‌کاران تعادل برقرار کند. هرروز به هر جناح چیزی می‌دانند تا آن‌ها را آرام و راضی نگاه‌دارند. در برقراری این تعادل به‌شدت دست‌وپا می‌زدند تا اینکه محمد بن سلمان آمد و به آن دوران پایان داد."
قرار دادن این مقدار از ارزش مادی و سمبولیک بر روی ابرپروژه‌ها در عربستان کار پر ریسکی است. زیرا تاریخ نشان داده اصلاحات یا تحولات ناگهانی و عمده با شکست روبرو می‌شوند. عربستان سعودی هنوز جزئیات برآورد هزینه در ساخت این شهرها را منتشر نکرده و مشخص نیست سرمایه‌گذاری بر روی این پروژه‌ها از کجا قرار است صورت گیرد. تنها می‌دانیم که نئوم در سال‌های آینده از سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی 500 میلیون دلار سرمایه دریافت می‌کند. این در حالی است که ده‌ها پروژه "شهرهای اقتصادی" که توسط اداره کل سرمایه‌گذاری در سال 2005 بودجه‌بندی شد، عمدتاً در تأمین هزینه‌های خود با مشکل روبرو شده‌اند. در میان این پروژه‌ها و هزینه‌های موردنیازشان لیستی از بخش‌های مهم‌تر مانند مراقبت‌های بهداشتی، آموزش‌وپرورش و حمل‌ونقل عمومی قرار دارند که میلیاردها دلار هزینه برمی‌دارند و اختصاص بودجه به ابرپروژه‌ها را به تعویق می‌اندازد.
اما جاه‌طلبی بزرگ این رویداد می‌تواند این نکته باشد: محمد بن سلمان دارد به سعودی‌ها می‌گوید که پروژه اصلاحات بزرگی را آغاز کرده‌اند که از آن راه برگشتی وجود ندارد. عربستان سعودی برای تطبیق ساختار اقتصادی و اجتماعی‌اش با قرن 21 به تحولات عظیم و گسترده‌ای نیز دارد.
محمد بن سلمان در این رویداد گفت: "هفتاد درصد مردم عربستان کمتر از سی سال سن دارند و سی سال از عمرمان را برای عقاید افراطی تلف نمی‌کنیم. این عقاید را امروز نابود می‌کنیم. می‌خواهیم زندگی عادی و معمولی داشته باشیم."
احتمالاً بسیاری از شرکت‌کنندگان متوجه جنبه‌های خاص و انقلابی این رویداد نشدند. بانکدارانِ لندن و لاگوس از نوشیدن قهوه در محافل مختلط لذت بردند که در آن‌ها زنان مجبور به پوشیدن لباس‌های سنتی نبودند. خبری از وقت نماز و عبادت نبود که هرروز سی دقیقه از روند کار را متوقف می‌کرد. تنها تعدادی از سخنرانی‌ها با دعاهای معمول اسلامی و مذهبی آغاز شد.
موقعیت پر‌شکوه
رؤیاهای شهری عربستان گستره نامحدودی دارد و محمد بن سلمان به‌طور مستقیم در ساخت آن‌ها دخالت دارد. او اولین بار در سال 2015 و درست پس از پادشاهی پدرش ایده ساخت شهرهای کاملاً جدید را مطرح کرد. و تاکنون به کوچک‌ترین جزئیات هم‌فکر کرده است، حتی طراحی لوگو.
نئوم که مرکز این ابرپروژه‌ها است بیش از ده هزار مایل را به خود اختصاص خواهد داد که ده برابرِ کشور "لوکزامبورگ" است. اولین مطلبی که در مطبوعات درباره این شهر منتشر شد آن را "امن‌ترین، کارآمدترین، آینده- محورترین و بهترین مکان برای زندگی و کار در آینده" توصیف کرد.
در رویداد هفته گذشته چشم‌انداز سورئالی از شهر نئوم به نمایش درامد. هر بخش از زندگی در نئوم به هوش مصنوعی مرتبط خواهد بود: جاده‌ها و ماشین‌ها به‌گونه‌ای طراحی می‌شوند که ترافیک به وجود نیاید و سفارش‌های مواد غذایی مستقیم توسط هواپیماهای کنترل از راه دور تحویل داده می‌شوند. محصولات غذایی به شیوه "هیدروپونیک" (یا آبکشت) و بدون نیاز به خاک کشت می‌شوند و از برق تولیدشده توسط پنل‌های خورشیدی استفاده می‌شود.
این شهر قصد دارد استعدادهای برتر فناوری در سراسر جهان را جذب کرده و کسب‌وکارهای نوین جهان را به آمدن به نئوم ترغیب کند. زندگی اجتماعی و هنجارهای جنسیتی از "بهترین شیوه‌ای جهانی" اقتباس می‌شوند. پاسخ هرگونه سوالیدر نئوم، از نحوه حمل‌ونقل گرفته تا زبان رسمی، بر این اساس داده می‌شود.
"سامار جمجوم" مدیر بانکداری سرمایه‌گذاری در "Merrill Lynch” عربستان گفت: "حمایت شخصی محمد بن سلمان از این طرح و تأکید بر مقررات خوب بسیار دلگرم‌کننده است. هرگز در سه دهه گذشته چیزی درباره چنین طرحی شنیده نشده بود."
بااین‌حال بسیاری از تحلیلگران می‌گویند تحقق طرح "علمی- تخیلی" نئوم چند دهه به طول می‌انجامد (اگر عملی شود). کشورهای زیادی سعی کردند "دره سیلیکون" مختص به خود بسازند و شکست خوردند. طرح‌هایی مانند نئوم با نظارت دولتی اغلب فاقد نوآوری هستند. بعلاوه، شهرهایی که نئوم قصد دارد با آن‌ها رقابت کند (دبی، ابوظبی و حتی دوحه) یک دهه از او جلوتر هستند.
منتقدان هشدار داده‌اند که این پروژه بسیاری از چالش‌های اساسی که ایده "چشم‌انداز 2030" را برانگیخت، پاسخ نمی‌دهد. مسائلی مانند بیکاری جوانان، مشکلات سیستم اداری و بوروکراسی، عقب‌ماندگی سیستم آموزشی و مشکلات بهداشت و درمان.
طرح نئوم سؤال و تردیدهای زیادی درباره واقع‌بینی و امکان تحقق این پروژه به وجود می‌آورد. مسئولان پروژه می‌گویند حداقل فایده‌ای که این طرح در کوتاه‌مدت دارد، این است که پول سعودی‌ها را در داخل کشور نگاه می‌دارد. امروزه سعودی‌ها 15 میلیارد دلار صرف هزینه‌های سفر و گردشگری در خارج از کشور می‌کنند. 12.5 میلیارد دلار نیز صرف هزینه‌های درمانی در خارج می‌شود. طرفداران این طرح امیدوارند که مقداری از این پول جذب گردشگریِ مجموعه "دریای سرخ" و مرکز جدید زیست‌فناوری در نئوم شود. بدین ترتیب شاید سعودی‌ها متقاعد شوند تعطیلاتشان را در به‌جای دوبی و بحرین در این شهرها بگذرانند.
برخی مشاوران پروژه که خواستند نامشان فاش نشود به فارین پالیسی گفتند ساخت این سه شهر در سال 2018 یا 2019 آغاز می‌شود. بر اساس طرح اولیه تخمین زده می‌شود که مراحل اول ساخت‌وساز در سال 2022 اتمام یابد.
مقابله با نظام اداری عربستان
ساختن شهرهای جدید این مزیت را برای محمد بن سلمان دارد که می‌تواند کارش را از هیچ شروع کند. اما در بوروکراسی فعلی عربستان، خلق آنچه او در ذهن دارد کار عمیقاً متفاوتی است. او باید سی میلیون سعودی و 1.2 میلیون نفر در نظام اداری را راضی کند که تغییر غیرقابل‌اجتناب است.
ابزار ایجاد اصلاحات در شهرهای عربستان برنامه بازنویسی شده "طرح تحول ملی" است. به هر یک از وزارتخانه‌ها دستورالعمل‌های مشخص و کلیدی داده شده تا نظام کاری خود را طبق آن بنا کنند. تیمی از مشاوران و متخصصان (خارجی و داخلی) در دفاتر دولتی حضور یافته‌اند تا این هدف ممکن شود.
وزرا تحت‌فشار قرارگرفته‌اند تا تغییرات ملموسی در روند اداری ایجاد کنند تا بتوان به‌راحتی با پیمانکاران و بازرگانان همکاری کرد. اما درست همانند خود پروژه، بسیاری از جزئیات طرح اصلاح اداری نیز نامشخص باقی‌مانده است. وزارتخانه‌ها هنوز اصلاحات یارانه‌ای را اجرا نکرده‌اند، اما کاهش حقوق و دستمزد از پاییز گذشته به اجرا درآمده است.
تحلیلگران می‌گویند تیم محمد بن سلمان در حال حاضر دارند برنامه‌ریزی می‌کنند که چگونه تغییرات سخت را در میان خبرهای خوب به مردم اطلاع دهند تا آن‌ها اصلاحات را بپذیرند و با آن کنار بیایند.
چه سرعتی از اصلاحات "خیلی سریع" محسوب می‌شود؟
تاکنون طرح‌های بزرگ محمد بن سلمان سبب افزایش انتظارات شده است. در میان مهمانان رویداد هفته گذشته یک معمار جوان سعودی به نام "رانا الکادی" بود که پس از هفت سال کار اسپانیا به‌تازگی به کشورش بازگشته بود. او گفت: "صادقانه بگویم، من از عربستان فرار کردم. اما این تغییرات نظر همه ما را به خود جلب کرده است."
الکادی و امثال او می‌دانند تغییرات در عربستان محدودیت دارد. "استفن شوآرتزمن" رئیس شرکت Blackston” " درحالی‌که روی صحنه کنار محمد بن سلمان نشسته بود پرسید: "چقدر طول می‌کشد به رؤیاهای خود برسید؟ این مسئله‌ای است که باید ارزیابی و برنامه‌ریزی شود. همچنین باید مطمئن شد که انتظارات با آنچه قابل‌دسترسی است، مطابق باشند."
اما محمد بن سلمان به یک بمب ساعتی دیگر اشاره کرد: "جمعیت جوان عربستان بر لبه شمشیر قرار دارند. اگر نسل جدید در مسیر درستی قرار گیرند، نتایج خوبی حاصل خواهد شد. اما اگر به سمت دیگری روند، آسیب‌های غیرقابل جبرانی به بار خواهد آمد."
چالش‌های پیش روی شاهزاده بسیار بزرگ‌اند، اما آنچه در سر دارد غیرممکن نیست. در حال حاضر عده کمی به‌طور علنی از تغییرات شکایت کرده‌اند، اما محمد بن سلمان باید با سرخوردگی محافظه‌کاران با دقت برخورد کند. حتی اصلاحات اداری نیز ممکن است مشکل‌ساز شوند و روند انجام پروژه‌ها را به تعویق بیندازند. رکود قیمت نفت، تردید سرمایه‌گذاران و بی‌ثباتی در منطقه نیز از دیگر عواملی هستند که مانع پیشبرد طرح می‌شوند.
مهم‌تر از همه، محمد بن سلمان باید مراقب باشد همانند دولت‌های قبلی در باتلاق فرو نرود. یک تحلیلگر مسائل سیاسی عربستان که خواست نامش فاش نشود دراین‌باره گفت: "عربستان کشور ثروتمندی است. ما به معجزه نیاز نداریم. تنها به پنج سال کار و تلاش شبانه‌روزی نیاز داریم تا شرایط بهبود یابد."
منبع: فارین پالیسی
ترجمه: وب‌سایت فرارو
