روش‌شناسی مناظره‌های امام جواد(ع)

خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) نوشت:

حجت‌الاسلام مطهری معتقد است که امام جواد(ع) در مناظراتی که داشتند، ضمن احترام به مخالفان و تلاش برای توجه به فهم آنان از شیوه‌های مختلفی همچون استدلال عقلی و دلایل نقلی و ترکیبی استفاده می‌کردند.

حجت‌الاسلام و المسلمین حمیدرضا مطهری، رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، در پاسخ به این پرسش که مناظره چه جایگاهی در میان مسلمانان داشته است؟ گفت: مناظره دارای سابقه طولانی در میان جوامع انسانی بوده و مسلمانان نیز از این روش به عنوان روشی مهم و اثربخش برای تببین و تبلیغ معارف دین خاتم پرداخته‌اند. این راهکار در قرآن نیز مورد تایید قرار گرفته و جایگاه مهمی دارد و از آن به عنوان یکی از روش‌های دعوت به حق یاد شده و توصیه شده است که می‌توانیم آن را در آیه «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‏‌اى] كه نيكوتر است مجادله نماى در حقيقت پروردگار تو به [حال] كسى كه از راه او منحرف شده، داناتر و او به [حال] راه‏يافتگان [نيز] داناتر است». (نحل، ۱۲۵) ملاحظه کنیم.

مطهری ادامه داد: مناظره در سیره معصومین(ع)‌ اهمیت ویژه‌ای دارد و ایشان برای نشر فرهنگ و اندیشه اصیل اسلامی و نیز برای اثبات دیدگاه‌های خود از این روش در حوزه‌های مختلف عقیدتی و کلامی، فقهی و ... استفاده کرده‌اند. هر یک از امامان، با توجه به موقعیت زمانی و مکانی که داشته‌اند، در این زمینه گام‌هایی برداشته و مقابل فرقه‌های گوناگون با بهره‌گیری از روش‌های مناسب، تلاش کرده‌اند تا قدم‌های موثری برداشته و معارف الهی را تبیین و سره را از ناسره تفکیک کند.

رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، در پاسخ به این پرسش که مناظره و گفت‌وگو در دوران حیات امام جواد(ع) چه جایگاهی داشته است؟ گفت: مناظره در دوره امام جواد(ع) به خاطر فضای خاص سیاسی و مذهبی این دوره، در قیاس با دوران دیگر امامان(ع) رونق خاصی داشت. قدرت‌مند‌شدن معتزله و تلاش‌شان در حوزه مباحث عقلی و مناظره آنان با پیروان دیگر مذهب اسلامی به ویژه شیعیان از یک‌سو و حمایت برخی از خلفای عباسی از چنین جریانی و برگزاری جلسات مناظره رونق این جلسات را افزود.

وی تصریح کرد: کم سن و سال بودن امام(ع) نیز باعث شد تا اکثریت مردم و حتی برخی از شیعیان دچار شک و تردید شده و برای دست‌یابی به حقیقت‌ و رفع تردید‌ها، سوالاتی را از امام یا دیگران مطرح سازند. امام جواد(ع) هم از این فرصت برای زدودن شک‌ها در باب امامت خودشان و تبیین و اثبات عقاید صحیح بهره برده و با روش‌های متفاوت با جریان‌های مذکور به تعامل پرداختند.

مطهری در پاسخ به این پرسش که مهم‌ترین موضوعاتی را که امام جواد(ع) در آن‌ها به مناظره پرداخته‌ است، چیست؟ گفت: مهم‌ترین موضوعاتی را که در مناظره‌های این امام معصوم(ع) مطرح شده‌اند، می‌توان مسائل فقهی،‌ تفسیری، کلامی و مذهبی دانست که بر حسب موضوع مخاطبان متفاوت داشته است. برخی در پس حقیقت بودند و بعضی به دنبال اینکه باورهای خویش را اثبات کنند. در این میان می‌توان به خاندان عباسی اشاره کرد که با انگیزه سیاسی و نشان دادن ناتوانی امام در برابر خلیفه به مناظره می‌پرداختند. بر همین اساس، شیعیان تشنه حقیقت، فقیهان اهل سنت، و رقیبان مذهبی و خاندان عباسی را می‌توان از نظر شرکت‌کنندگان در مجالس مناظره دانست.

رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، تصریح کرد: منابع مختلف تفسیری، تاریخی، کلامی و مناقبی، مناظره‌ها و مذاکره‌های علمی امام جواد(ع) را گزارش داده‌اند که از مهم‌ترین منابع می‌توان به تفسیر عیاشی، ارشاد شیخ مفید، دلایل الامامة طبری، کشف الغمة اربلی، مناقب ابن‌شهرآشوب، احتجاج طبرسی و الدر النظیم فی مناقب الائمة اللهامیم از یوسف بن‌حاتم‌شامی اشاره کرد که از حیث اعتبار و استفاده یک‌سان نبوده و بررسی قوت و ضعف هر یک از این منابع و روایت‌ آن‌ها در این زمان کوتاه میسر نخواهد بود.

وی در پاسخ به این پرسش که روش‌های مواجهه امام جواد(ع) در مناظرات چه بوده است؟ گفت: امام جواد(ع) در مناظرات‌شان ضمن احترام به مخالفان و تلاش برای توجه به فهم آنان، شیوه‌های مختلفی در مواجهه با آنان به کار گرفت. ایشان گاه با استدلال عقلی و گاه با دلایل نقلی و استناد به آیات قرآن و سیره نبوی و گاهی نیز با بهره‌گیری از اعتقادات مخالفان و برخی اوقات نیز با روش‌های ترکیبی به مناظره می‌پرداخت.

مطهری در پاسخ به این پرسش که اصول رفتاری امام جواد(ع) در مناظره‌هایی که داشتند چه بوده است؟ گفت: مهم‌ترین نکات رفتاری که می‌توان از مناظره‌های امام جواد برشمرد، مخاطب‌شناسی، احترام به مخالفان و تحمل دیدگاه‌ آنان می‌باشد.

رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، ادامه داد: پیامبر اکرم(ص) نیز به این نکته توجه داشت و بر اساس دانایی خود با مردم سخن نمی‌گفت، بلکه ایشان بر اساس میزان فهم و دانش مردم با ایشان گفت‌وگو می‌کرد. ایشان در این زمینه می‌فرماید: ما پیامبران مامور شدیم تا با مردم بر اساس سطح فکر و عقل ایشان سخن بگوییم.

وی تصریح کرد: امام جواد(ع) نیز این نکته را به عنوان یک اصل در مناظره‌های خود با گروه‌های متعدد رعایت می‌کند و با هر کسی بر مبنای سطح فکری و توان عقلی او سخن می‌گفت. به همین خاطر در مناظرات خویش گاهی از استدلال عقلی و گاه از روش نقلی و گاه نیز از باورهای طرف مقابل استفاده می‌کند و گاه در مقابل یک فرد یا گروهی و یا در بحثی علمی از دو یا چند روش، به صورت ترکیبی استفاده می‌کند، همان طور که با توسل به سخن پیامبر و ارجاع به آیات قرآن و استدلال عقلی، به یحیی بن‌اکثم (م۲۴۲ه.ق) پاسخ داد.

مطهری در خصوص احترام به مخالفان توسط امام جواد(ع)، گفت: یکی از راه‌های موفقیت در پرسش‌های مختلفی که در حوزه مباحث علمی از جمله مناظره یا گفت‌وگوهای دوجانبه وجود دارد، احترام به مخالفان و پذیرش آن‌هاست. ائمه(ع) بر اساس سفارش قرآن درباره استفاده از منطق و خرد در مناظرات، به شدت از برخورد تند و خشن، بی‌احترامی و تحقیر دیگران حتی اگر خصم هم بودند، پرهیز می‌کردند.

وی ادامه داد: امام جواد(ع) نیز در مناظره‌هایی که انجام می‌داد، ضمن احترام به مخالفان، هیچ‌گونه توهین و یا حتی تندی نکرده و همواره می‌کوشید با استدلال و ارائه دلایل متقن به ایشان پاسخ‌هایی بدهد. ایشان در جلساتی که با فقها یا متکلمان و عالمان داشت با ایشان در نهایت احترام رفتار می‌کرد. ایشان در بحث از فضایل خلفای نخستین، با اینکه ایشان را نمی‌پذیرفت پیش از پاسخ‌گویی فرمود: «من منکر فضایل ایشان نیستم» و آنگاه روایاتی را که قبول نداشت، با دلیل و به صورت مستند رد کرد. در هنگام گفت‌وگو نیز ابتدا پرسش‌های فقهی یحیی بن‌اکثم را با آرامش شنید و آنگاه پاسخ داد.

رییس پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت(ع)، افزود: اخلاق حسنه امام جواد(ع) باعث شده بود تا ایشان در برابر همگان و حتی افرادی که به عنوان مخالف یا رقیب آن حضرت مطرح بودند از احترام برخوردار باشد، همان طور که در مقابل عموی‌شان عبدالله بن‌موسی که در پاسخ به سوالات برخی افراد دچار اشتباه شده بود، با کمال احترام خطایش را گوشزد کرد و ضمن پرهیز دادن او از خطری که در کمینش بود، پاسخ صحیح را به حاضران ارائه داد. یکی دیگر از نکات مهم در مناظره‌های امام جواد‌(ع) تحمل دیدگاه مخالفان است.

مطهری ادامه داد: ایشان در مناظراتی که با افراد و گروه‌های مختلف داشت، علی‌رغم مطرح شدن مسائلی که مخالف دیدگاه‌شان بود، همواره به این مهم توجه داشت که سخن مخالفان را با آرامش می‌شنید و آنگاه پاسخ می‌داد. در ماجرای بیان حکم سارق می‌توان احترام امام به مخالفان را مشاهده کرد، چرا که علی‌رغم قبول نداشتن دیدگاه فقیهان دربار عباسی تا زمانی که از ایشان تقاضا نشده بود دیدگاه خود را بیان نفرمود.

وی در پاسخ به این پرسش که امام جواد(ع) در مناظرات خود از چه روش‌هایی استفاده می‌کرد، گفت: ایشان سعی داشت تا از روش‌های متناسب با موقعیت استفاده کنند. از این رو ایشان از روش عقلی، نقلی و گاه ترکیبی بهره می‌گیرد. امام جواد(ع) اهتمام ویژ‌ه‌ای به استفاده از دلایل عقلی در گفت‌وگوهای خود داشت و گاه در کنار استفاده از قرآن، سیره و سخن پیامبر(ص) از استدلال‌های عقلی استفاده می‌کرد.

وی افزود: یکی از ویژگی‌های مهم مناظرات امام جواد(ع) به کارگیری روش نقلی و استناد و استدلال به آیات قرآن و سیره و سخن پیامبر(ص) بود.

یکی از استنادات قرآنی امام جواد(ع) را می‌توان در گفت‌وگوی او با یکی از بستگان خویش به نام ابوهاشم جعفری، از نوادگان جعفر بن‌ابی‌طالب مشاهده کرد که درباره «اَحَد» در آیه شریف «قُل هُوَ اللهُ اَحَد» پرسید و امام(ع) با استناد به آیه ۶۱ سوره عنکبوت: «و هرگاه از آنان بپرسی چه کسی آسمان‌ها و زمین‌ را آفریده و خورشید و ماه را مُسخَر کرده، می‌گویند الله» پاسخ وی را داد و آن را به معنای اتفاق همگان بر یکتایی خداوند تفسیر و تبیین کرد.

وی با بیان اینکه امام(ع) در مناظرات به سیره و سخن پیامبر(ص) نیز استناد می‌کرده‌اند، گفت: امام جواد(ع) در مباحث مختلف فقهی، اعتقادی و اخلاقی به سیره و سخن پیامبر(ص) استناد می‌کرد چنانکه در پاسخ افرادی که درباره تراشیدن سر پیش از قربانی پرسیده بودند، به سیره و سخن پیامبر(ص) استناد کرد یا در پاسخ فردی که درباره قبول یا رد هدیه پرسیده بود، فرمود: «رسول خدا(ص) هرگز هدیه کسی را رد نکرد».

وی افزود:‌ یکی دیگر از روش‌های امام پاسخ‌گویی بر اساس باورهای طرف مقابل بود، گفت: امام جواد(ع) مسائل برخی مخالفان را با اشاره و استناد به اعتقادات خودشان یا سخنان بزرگان‌شان پاسخ می‌داد، چنانکه در گفت‌وگوهای خود با یحیی بن‌اکثم این گونه عمل کرد.

یحیی با استناد به برخی روایت‌های جعلی، فضائلی درباره بعضی افراد مطرح می‌کرد که مطرح شدن آن در جامعه مشکلاتی را به دنبال داشت. اما امام جواد(ع) با استناد به آیات قرآن و نیز ذکر شواهدی از سخنان و روش پیشینیان به وی پاسخ داد.

یحیی حدیثی در فضل عمر نقل کرد. امام جواد(ع) در پاسخ به نکته‌ای استناد کرد که یحیی نتوانست آن را نپذیرد؛ ایشان فرمود: من منکر فضل عمر نیستم اما ابوبکر از او برتر بود،‌ با این حال بر منبر گفت: «مرا شیطانی است که بر من عارض می‌شود، هر گاه منحرف شدم مرا به راه درست باز آورید».

وی ادامه داد: دیگر روشی که در مناظره و مباحث علمی توسط امام استفاده می‌شد به کارگیری روش ترکیبی بود. چنانکه روایت جعلی یحیی بن‌اکثم درباره فضیلت اول و ادعای رضایت خداوند از او را با این روش رد کرد. ایشان ابتدا به سخن پیامبر(ص) استناد کرد که قرآن و سنت را ملاک صحت سخنانی معرفی کرده بود که به آن حضرت نسبت داده می‌شود و با استفاده از آیات قرآن که خداوند را از رگ گردن به انسان نزدیک‌تر معرفی کرده و نیز با به کارگیری دلیل عقلی ضمن پاسخ به ادعای یحیی، به نقد روایت مذکور پرداخت و ملاک ارزیابی روایات را هم به دیگران آموزش داد.

مطهری در پایان گفت: می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که امام جواد(ع) از فضای مناسبی که در سایه گسترش مباحث عقلی و مناظره علمی به وجود آمده بود، برای ترویج عقاید و باورهای صحیح اسلامی بهره برد و برای اصلاح انحرافات و ممانعت از سوء استفاده‌ از فضای عمومی موجود، در مناظرات حضور فعال داشت. امام(ع) در مباحث مختلف فقهی، کلامی، اعتقادی و حتی اجتماعی و سیاسی از آن‌ها بهره می‌برد و در کنار این مهم، برخی روش‌های دیگر را نیز به کار می‌برد، مانند استفاده از باورهای مخالفان در رد عقاید آن‌ها و یا به کارگیری روش‌های ترکیبی که هر یک را به حسب مورد و با توجه به شرایط و نیز سطح مخاطبان به کار می‌گرفت.