مرگ با جنون سگ

هاری هر‌سال ٥٥‌هزار نفر را درجهان می‌کشد اما آمار مرگ به ‌خاطر این بیماری کشنده، در ایران حتی از انگشتان دست هم کمتر است. همین کشنده‌بودن این بیماری، دلیل خدمات رایگان ٦٠٠ مرکز پیشگیری از‌ هاری درکل کشور است. فقط در‌ سال ١٣٩٠، ۱۳۵‌هزار مورد انسانی حیوان گزیده گزارش شده که از این تعداد ٧نفر جان خود را از دست داده‌اند؛ مرگ آنها تنها به خاطر مراجعه‌نکردن به مراکز پیشگیری برای واکسیناسیون اتفاق افتاد. اهمیت پیشگیری از این بیماری تا حدی است که اگر واکسن ‌هاری تزریق نمی‌شد، هر‌سال ٢ تا ٣‌هزار نفر در ایران به دلیل ابتلا به این بیماری، جان می‌سپردند.

رد پای «دیوانگی سگ» حتی در قدیمی‌ترین مستندات پزشکی هم دیده می‌شود؛ از قدیمی‌ترین اسناد مصر و یونان باستان گرفته تا حتی ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا که درطب سنتی راه‌هایی برای درمان‌ هاری درنظر گرفته‌اند. اینها گواهی از قدمت چهار‌هزارساله حضور این بیماری و خطری است که همیشه درمعرض انسان‌ها بوده. کشنده بودن صددرصدی ‌هاری برای انسان و حیوان مبتلا، باعث شد ١٦٠‌سال پیش واکسن ضدهاری کشف شود.

نمی‌گذاریم کسی به خاطر‌ هاری بمیرد
«واکسن بزنید و خود را از ابتلا به این بیماری صددرصد کشنده نجات دهید.» این جمله با قلم درشت روی کارت پیشگیری «هاری» نوشته شده. پشت کارت، علاوه بر تاریخ دقیق نوبت‌های تزریق واکسن، این جمله هم با خودکار قرمز نوشته شده: «درصورت مرگ یا متواری‌شدن حیوان، دو نوبت دیگر هم تزریق شود.»

علیرضا محمودی، دربخش واکسیناسیون مرکز پیشگیری و درمان‌ هاری کرج فعالیت می‌کند. او می‌گوید: «‌هاری مثل ایدز نیست که بشود تا حدی درمانش کرد و حداقل چند ‌سال زنده ماند. این بیماری صددرصد کشنده است. تاکنون در دنیا درمانی برای آن پیدا نشده است. فرد مبتلا به‌ هاری، محکوم به مرگ است. برای همین است که ما مدام پیگیری می‌کنیم که نوبت‌های واکسن افراد اصلا عقب نیفتد.» محمودی، درباره پیگیری‌های مدام این مراکز به «شهروند» توضیحاتی می‌دهد: «‌هاری که در سه روز بیمار را می‌کشد، برای پیشگیری از سه تا ٥ نوبت واکسن دارد که با فاصله‌های مختلف و نوبت‌های مشخص درتاریخ معین، طبق دستورالعمل زده می‌شود. مراجعه‌ها باید دقیقا در تاریخ مشخص‌شده اتفاق بیفتد. ازمراجعه‌کنندگان‌مان چند تلفن و آدرس می‌گیریم، برای پیگیری دقیق‌تر. گاهی تلفن‌ها اشتباه نوشته می‌شود و با بودن آدرس، کارشناسان ستاد به منزل فرد می‌روند و واکسنش را همانجا می‌زنند.»

مراکز پیشگیری، مدام اوضاع مراجعه‌کنندگان را پیگیری می‌کنند، تا مبادا نوبتی از تزریقات جا بیفتد و کسی گرفتار بیماری شود. دراین میان، به گفته محمودی، گاهی پیش می‌آید که افراد اطلاعات‌شان پایین باشد و از آموزش هم برخوردار نبوده باشند و این باعث می‌شود جانشان را از دست بدهند. با این حال، «در ١٥‌سال اخیر در شهرستان کرج مورد مرگ به دلیل ابتلا به‌ هاری نداشته‌ایم. آخرین موردی که من دیدم، به ٢٠‌سال پیش برمی‌گردد در طالقان، که واکسن نزدند و فرد فوت کرد. یک روباه گازش گرفته بود.»

اینطور که او توضیح می‌دهد، پیگیری مراکز پیشگیری ‌هاری تا حدی است که «حتی اگر مراجعه‌کننده‌ای اهل اصفهان به کرج سفر کند و آنجا مورد گزش حیوانی قرار بگیرد، آدرس محل سکونت و اقامتش در اصفهان و تهران را می‌گیریم و به مرکزمان در اصفهان خبر می‌دهیم تا اگر فرد به خانه‌اش برگشت، پیگیری شود و باقی واکسن‌هایش را حتما بزند. از تهران هم اگر کسی به سفر برود، ازطریق سیستم به ما اعلام می‌کنند و ما از طریق آدرس و شماره تلفن پیدایش می‌کنیم. همه مراکز را اینجا داریم و برای کسانی که می‌خواهند به سفر بروند، اطلاع‌رسانی می‌کنیم. هر شهرستان یک مرکز دارد.» محمودی بعد از این توضیحات و تأکید بر این‌که نباید در این مورد کوتاهی کرد، می‌گوید: «تا آنجا که بتوانیم، نمی‌گذاریم کسی به خاطر‌ هاری بمیرد.»
مرکز پیشگیری و درمان‌ هاری کرج، هر روز بین ١٥ تا ٢٠ مراجعه‌کننده دارد. «از کودک و نوجوان و پیر گرفته تا گروه‌های مختلف کارگر، اشرافی و حتی خود دامپزشک‌ها. برای دامپزشک‌ها البته زیاد اتفاق می‌افتد و البته برای کسانی که از حیوانات مراقبت می‌کنند، حتی به حیوانات اهلی و واکسن‌زده‌ها هم اعتماد نکنید و درصورت گازگرفتن برای جلوگیری از ‌هاری واکسن بزنید.»

واکسن‌های گرانِ رایگان
واکسن و سرم‌ها اگرچه «گران» و «خارجی» هستند اما برای کسانی که دچار گزش حیوان شده و به مرکز پیشگیری می‌آیند، رایگان است. محمودی می‌گوید؛ قیمت هر واکسن شاید تا یک‌میلیون تومان هم باشد اما دولت تمام این هزینه را رایگان می‌دهد. «هم پانسمان و هم شست‌وشو و هم واکسن و سرم رایگان است، اما اگر زخم خیلی وخیم باشد، بعد از واکسن، فرد را به بیمارستان ارجاع می‌دهیم.»

واکسن و سرم‌ هاری، به صورت آزاد فروخته نمی‌شود، تحت نظارت وزارت بهداشت است و تزریق آنها هم به صورت رایگان فقط درهمین مراکز انجام می‌شود. در هر شهرستان بنابر وسعت، حداقل يک مرکز برای تزریق واکسن پیشگیری وجود دارد. محمودی ادامه می‌دهد: «اين واکسن به هيچ عنوان دراختيار مراکز خصوصي قرار نمي‌گيرد، چراکه بايد پس از تزريق پيگيري شود. در اصل مي‌توان گفت، تزريق واکسن‌ هاري در مراکزي غير از مراکزي که وزارت بهداشت تعيين کرده، غيرقانوني است.»

سالی کمتر از ١٠ مورد مرگ بر اثر ‌هاری
محمود نبوی، معاون مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با بیان این‌که در کل کشور ٦٠٠ مرکز پیشگیری از‌هاری فعال است، به «شهروند» می‌گوید:  «واکسن‌ها از کارخانه‌های فرانسه و سوییس وارد می‌شود. گران است اما به خاطر اهمیت این بیماری هزینه تمام و کمالش پرداخت می‌شود. ازطرف دیگر، سرم‌ها هم از ایران جمع‌آوری و برای تصفیه به آلمان فرستاده می‌شود و دوباره برمی‌گردد. هرسال ميلياردها ريال صرف خريد واكسن و سرم ضدهاري براي پيشگيري از بيماري و درمان مجروحان مي‌شود.»

او ادامه می‌دهد: «سالی کمتر از ١٠ مورد از افرادی که مورد گزش حیوانات قرار گرفته و برای پیشگیری مراجعه نمی‌کنند، می‌میرند. اگر تزریق واکسن نداشتیم، سالانه ٢ تا ٣‌هزار نفر به دلیل ابتلا به‌ هاری، جان خود را از دست می‌دادند.»

نبوی با تشریح چگونگی ابتلا به‌ هاری، این نکته را هم گوشزد می‌کند که با وجود ترسناک‌بودن این بیماری اما، با پیشگیری می‌توان راهش را سد کرد. «همین که فرد درمواجهه با گزش حیوانات، برای سرم‌تراپی و اکسیناسیون به مراکزدرمانی برود، خطر رفع می‌شود.»

هاری از کجا می‌آید؟
باید مراقب حیواناتی که گاز می‌گیرند و چنگ می‌زنند، بود، برای همین است که کارشناسان بهداشت همیشه بر واکسیناسیون حیوانات خانگی و سگ‌های گله تأکید دارند. روباه، شغال، گرگ و راکون از حیواناتی هستند که تا امروز به‌عنوان مخزن ویروس‌ هاری شناخته شده است، از طرفی دربعضی کشورها، خفاش هم در این گروه قرار می‌گیرد. به‌علاوه حیواناتی چون سگ،‌ گربه، گاو، گوسفند، بز، اسب، خرگوش و موش صحرايي هم به این بیماری حساسند و مي‌توانند آن را به انسان منتقل كنند. در ایران البته، بیش از ٨٠‌درصد موارد حيوان گزيدگي به وسيله سگ‌های خانگی و گله اتفاق می‌افتد. از این آمار، ٧‌درصد گازگرفتگي‌ها و جراحت‌ها به گربه، ٤/٠‌درصد به گرگ، ٢/٠‌درصد به شغال، ٢/٠‌درصد به روباه،‌ ٣/١‌درصد به وسيله ساير حيوانات وحشي و ٣‌درصد به سايرحيوانات اهلي اختصاص دارد.

حيوان مهاجم اگر صاحب‌دار و شناسنامه‌دار باشد، واکسینه شده و نشانه‌های بیماری درآن قابل پیگیری است و مشکلی پیش نمی‌آید، اما برای گزش حیوانات وحشی، تبصره‌هایی وجود دارد. در هر دوصورت، اگر حيوان مجروح قبلا واكسينه شده بود، بايد خیلی سریع براي واكسيناسيون دوباره‌اش اقدام کرد و تا ٤٥روز از آن مراقبت کرد و جای ثابتی برایش درنظر گرفت. از طرفی فرد مراقب هم باید واکسن بزند و دراین مدت نباید بدون دستکش و عینک به حیوان نزدیک شد. این میان اگر حیوان مهاجم صاحب‌دار تا ١٠روز، نشانی از بیماری نداشت، نیازی به سخت‌گیری ندارد. ازطرف دیگر، اگر حيوان مهاجم وحشي بود؛ باید مراقبت را تا ٤٥روز ادامه داد.