همکاری‌های ایران و روسیه که بعد از برجام و لغو تحریم‌ها، با دریافت سامانه اس٣٠٠ وارد فصلی تازه شد و با حضور جنگنده‌های روسیه در پایگاه هوایی نوژه اوج گرفت، در هاله‌ای از بی‌اعتمادی ادامه دارد. بی‌اعتمادی‌ای که در لابه‌لای اظهارنظرهای اخیر مقامات کشورمان به‌وضوح خودنمایی می‌کند. نگرانی از زدوبند روسیه و آمریکا، درحالی است که همین تازگی‌ها انتشار اخبار مربوط به همکاری در پایگاه هوایی نوژه از سوی وزیر دفاع کشورمان، «بی‌معرفتی» روس‌ها تعبیر شده بود.
همکاری‌های اخیر ایران و روسیه پیرامون مسائل منطقه و در رأس آن، حل‌وفصل بحران سوریه، شکل گرفته است. موضوعی که وقتی سردار رحیم‌صفوی دستیار و مشاور عالی مقام معظم رهبری در امور نیروهای مسلح، به آن رسید، به مسئولان هشدار داد حواسشان باشد تا بازیگران بین‌المللی منافع و سهم ایران را نادیده نگیرند. او که پنجشنبه شب در برنامه تلویزیونی«دست خط» سخن میگفت، با اشاره به بحران سوریه و همکاری‌هایی که برای حل آن انجام می‌شود، گفت: «روس‌ها نقش پشتیبانی هوایی از واحدهای زمینی را عهده‌دار هستند؛ یعنی آن‌کس که روی زمین می‌جنگد ارتش سوریه، نیروهای مردم سوریه و بعضی از نیروهای مستشاری یا نیروهای حزب‌الله است. روسیه عمدتا نقش پشتیبانی هوایی اینها را ایفا می‌کند».
او افزود: «اما هم‌اکنون سازوکاری بین آمریکایی‌ها و روس‌هاست که امیدواریم آمریکایی‌ها سر روس‌ها کلاه نگذارند و روس‌ها را در یک بازی که منافع آمریکایی‌ها بیشتر باشد یا در بازی‌ای که سهم کمتری به ایران داده شود، قرار ندهند»رحیم صفوی همچنین تأکید کرد: «بایستی سیاست‌مداران ما در سیاست خارجی و جمهوری اسلامی حواسشان باشد در میان این بازیگران بین‌المللی (بالاخره این دو قدرت با همدیگر زدوبندهایی می‌کنند) منافع ایران و سهم ایران نادیده گرفته نشود».به گفته او، دنیای سیاست دنیایی است که نمی توان به آن اعتماد کرد و بایستی بدانیم در سیاست اطمینان و اعتقاد، مطرح نیست، بازیگری و منافع مطرح است؛ بنابراین باید مراقب منافع خود باشیم به‌ویژه در ایجاد امنیت پایدار و عمق دفاع استراتژیک برای ایران که مهم‌ترین بخش ماست.
او در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه آیا همکاری‌های ایران و روسیه در پایگاه هوایی نوژه به معنی اعتمادکردن زیادی به روس‌ها است؟ گفت: «خیر، رهبری و دولتمردان ما کاملا با هوشیاری اقدام می‌کنند؛ یعنی از یک عقلانیت سیاسی و تعاملات راهبردی با روس‌ها، این اقدام انجام می‌شود».
تردید در اعتماد به مسکو
همان‌قدر که ایران از زدوبند آمریکا و روسیه و نادیده‌گرفتن منافع خود در موضوع سوریه، نگران است، آمریکا نیز از همکاری ایران و روسیه و کنارگذاشته‌شدن از روند حل‌وفصل این بحران، ناخشنود خواهد بود. مصداق این مدعا آن است که رسانه‌های روسیه مانند خبرگزاری اسپوتنیک، همین چند روز قبل از تلاش کنگره آمریکا برای جاسوسی از همکاری‌های ایران و روسیه نوشته و گزارش داده بودند «کمیته فرعی خاورمیانه و شمال آفریقا در کنگره آمریکا، با ابتکار عمل مایک پامپئو، نماینده جمهوری‌خواه، طرحی را ارائه داده است که به موجب آن، پنتاگون به طور قانونی موظف است سالانه گزارشی را درباره همکاری‌های تهران – مسکو به کنگره ارائه کند». آن‌طور که اسپوتنیک نوشته بود «این گزارش باید شامل توضیحات و شرح کامل چگونگی و سطح این همکاریها و تأثیر آن بر امنیت ملی آمریکا و منافع استراتژیک باشد، این گزارش علاوه بر این، مواردی را در ارتباط با یک‌سری زمینه‌های همکاری ایران - روسیه از جمله مرکز اشتراک اطلاعات تشکیل‌شده به‌وسیله ایران، روسیه و سوریه در بغداد، همکاری میان نیروهای دریایی ایران و روسیه، همکاری روسیه با حزب‌الله در سوریه، لبنان و عراق و منافع مشترک ایران – روسیه در آمریکای لاتین در برمی‌گیرد».
همه اینها درحالی است که آمریکا و روسیه دو هفته قبل بر سر تمدید آتش‌بس در سوریه به توافق رسیدند و ایران نیز از این موضوع استقبال کرد. این توافق پس‌از آن صورت گرفت که بان‌کی‌مون، دبیرکل سازمان ملل متحد، از آنها خواست به طرف‌های درگیر در سوریه فشار بیاورند تا راه عبور را برای کمک‌های انسان‌دوستانه به ساکنان مناطق محاصره‌شده باز کنند. ناگفته نماند که نگرانی از زدوبند یا افزایش همکاری آمریکا و روسیه در موضوع سوریه که حتما بر روند همکاری‌های ایران و روسیه نیز تأثیرگذار است، فقط از سوی ایرانی‌ها طرح نمی‌شود و از همین رو رسانه‌های غربی نیز به آن توجه دارند. برای مثال چندی قبل، خبرگزاری فرانسه نوشته بود «همکاری نظامی بین آمریکا و روسیه در سوریه ممکن است ورق را برگرداند». البته این رسانه در ادامه تحلیل خود آورده بود، «هرچند همکاری‌های نظامی آمریکا و روسیه در سوریه می‌تواند موجب آغاز فصل جدیدی در تحولات این کشور عربی باشد، اما بسیاری از مقامات آمریکا درباره اینکه به مسکو می‌توان اعتماد کرد، تردید دارند».
از بی‌معرفتی تا معامله با آمریکا
نشانه‌هایی از همکاری روسیه و آمریکا که توافق بر سر آتش‌بس یا آنچه سردار رحیم صفوی آن را زدوبند می‌خواند، در حالی دیده می‌شود که دو کشور مواضع مختلفی درباره سوریه دارند. روس‌ها حامی دولت بشار اسد و هم‌موضع ایران هستند؛ اما آمریکا از ائتلاف مخالفان دولت حمایت می‌کند. اگرچه «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه، در کنفرانس خبری مشترک با جان کری در ژنو، از موفقیت مسکو و واشنگتن در کاهش «سوءتفاهم و بی‌اعتمادی دوجانبه» درباره سوریه گفت، اما دو کشور هنوز هم درباره « نیروهای مخالف میانه‌رو» اختلاف‌نظر دارند. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، پیش از توافق تأکید داشت که «یکی از مسائلی که ما بر آن اصرار داریم و شرکای آمریکایی ما با آن مخالف هستند این است که بخش به‌اصطلاح سالم مخالفان (دولت سوریه) باید از گروه‌های افراطی و سازمان‌های تروریستی مانند جبهه النصره جدا شوند».
لاوروف نیز بعد از توافق درباره آتش‌بس، جداکردن «نیروهای مخالف میانه‌رو» از گروه‌های تروریستی همچون جبهه النصره را امری مهم در کاهش خشونت در سوریه دانست و گفت: «تضمین آتش‌بس واقعی و پایدار، بدون جداکردن نیروهای معقول مخالف از تروریست‌ها، امکان‌پذیر نیست».
این اختلاف‌نظر در حالی است که ایران همواره از دولت سوریه حمایت کرده و مقامات ارشد کشورمان همچون علی‌اکبر ولایتی، مشاور امور بین‌الملل مقام معظم رهبری، بارها تأکید کرده‌اند که بشار اسد، خط قرمز ماست بنابراین چشم‌انداز همکاری‌های ایران و روسیه درباره سوریه بسیار روشن‌تر از همکاری‌های آمریکا و روسیه است، بااین‌حال در دو ماه گذشته شاهد بوده‌ایم که برخی از اقدامات روسیه موجب ناراحتی طرف ایرانی می‌شود. انتشار اخبار مربوط به توافق ایران و روسیه برای استفاده آنها از پایگاه هوایی ایران که واکنش‌های بسیاری در داخل کشور به همراه داشت، یکی از این موارد بود و سبب شد که سردار دهقان، وزیر دفاع کشورمان، این کار روس‌ها را «بی‌معرفتی» بنامد. اکنون نیز سردار رحیم‌صفوی نگران است که آمریکا سر روسیه کلاه گذاشته و این کشور را وارد بازی‌ای کند که منافع آمریکا در آن بیش از منافع ایران است.
درهمین‌حال برخی کارشناسان مسائل بین‌الملل تأکید دارند که همکاری‌های ایران و روسیه بیشتر به نفع روسیه است. افشار سلیمانی، سفیر سابق ایران در باکو و اوکراین، یکی از این کارشناسان است که پیش‌تر با اشاره به اینکه «همکاریها عمدتا حول محور سوریه است که درصورت نزدیک‌شدن روسیه به آمریکا دچار اختلال خواهد شد»، توضیح داده بود: «مسکو برای اخذ امتیاز در رابطه با تحریم ناشی از دخالتش در اوکراین و پیشروی ناتو به نزدیک روسیه، احتمال زیاد دارد که با واشنگتن معامله کند». این دیپلمات سابق به مقامات مسئول توصیه کرده بود که با درنظرداشتن پیشینه روابط ایران و روسیه و احتمال معامله روسیه با آمریکا به افزایش همکاریها با روسیه فکر کنند.
