روایت روزولت از دخالت زنان خیابانی و لمپن‌ها در کودتای 28 مرداد

اصغر خلیلی؛ کارگردان نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» با تاکید بر اینکه شرایط امروز جامعه بستر بسیار مناسبی برای اجرای نمایش مصدق بود، گفت: هنگامی که کار را ارائه کردم احساس می کردم بهترین شرایط را دارم.

اصغر خلیلی که این روزها نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» را در تالار وحدت روی صحنه برده است، در گفتگو با ایلنا، تصریح کرد: به خاطر برخی رخدادهای سیاسی داخلی و بین‌المللی که در این مدت برای کشور اتفاق افتاده، فکر می‌کنم قصه مصدق الان می‌تواند ذهن مخاطب را روی یکسری مسائل دقیق کند و تفکر ایجاد کند و درواقع سرنوشت مصدق برای ما هنوز عبرت‌آموز باشد.

خلیلی با اشاره به ربط تاریخی چنین نمایش‌هایی با دنیای امروز و اتفاقات معاصر گفت: این یک مساله بدیهی در اثر هنری است که وقایع امروزی جامعه هم مدنظر باشد؛ منظور من از نوشتن این نمایش تاریخ‌نگاری و تاریخ‌خوانی نبوده است، بلکه تولید اثری بوده که تماشاگر امروزی بتواند نسبت به آن بازخورد داشته و شرایطی از جامعه خودمان را هم در آن ببیند.

او تصریح کرد: اینکه تماشاگر از دل این نمایش چه برداشت‌هایی می‌کند از نگاه شخصی خود اوست و اگر من بخواهم بیشتر در این زمینه صحبت کنم در واقع اضافه‌گویی نمایشنامه است. این قضاوت و مقایسه تاریخی را باید به عهده تماشاگری گذاشت که می‌آید و کار را می‌بیند.

این کارگردان تئاتر در پاسخ به اینکه آیا تغییر دولت به بازتر شدن فضای فرهنگی و اجرا شدن نمایشنامه او کمک کرده است یا نه، گفت: من چون این نمایش را در دوره‌های قبل ارائه نکردم نمی‌توانم در این مورد قضاوت کنم، اگر این کار را کرده بودم و به نتیجه منفی رسیده بودم به صراحت می‌توانستم بگویم بله این اتفاق افتاده اما نمایشنامه دیگری داشتم که در دولت قبل رد شده بود و در دولت فعلی اجازه کار آن را گرفتم.

خلیلی با بیان اینکه «نمی‌توانم کتمان کنم که چقدر در دولت یازدهم فضای فرهنگی بازتر شده است» گفت: در مورد نمایش مصدق نمی‌دانم شاید این اتفاق می‌افتاد. اما دوستان دیگر مثل آقای پاکدل بودند که نمایشی را با موضوع دکتر مصدق کار کردند و در دولت قبلی به اجرا نرسید. اگر بخواهم این را مبنا قرار دهم که همکار شریف و عزیزم مثل آقای پاکدل نتوانست نمایشنامه‌اش را روی صحنه ببرد؛ به نظرم باید بگویم تغییرات فرهنگی و باز شدن نگاه در دولت فعلی صادق است.

نقش مصدق را برای «فرهاد آئیش» نوشتم
اصغر خلیلی با اشاره به شباهت «فرهاد آئیش» به «دکتر مصدق» که نقش او را در این نمایش بازی می‌کند، گفت: من این نقش را برای فرهاد آئیش نوشتم. دقیقا از لحظه‌ای که شروع به نوشتن کردم تنها بازیگری که صددرصد در ذهنم بود فقط آقای آئیش بود.

کارگردان نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» با بیان اینکه فرهاد آئیش هم به شدت به مصدق علاقمند است، گفت: خود آقای آئیش هم در این زمینه خیلی تحقیق کرد در این حد که ادکلنی که دکتر مصدق در آن روزها می‌زد را پیدا کرده و استشمام کرد.

خلیلی ادامه داد: آقای آئیش خیلی سعی کرد به این نقش نزدیک شود و برای من خیلی این هنرمند ارزشمند است که در کنار اینکه آنقدر اخلاق‌گرا و متین و فهمیده است، یک آدم دقیق در نقش هم است و بسیار وقت گذاشت. ایرج راد هم همینطور است؛ او نیز بسیار دلسوزانه روی این موضوع کار کرد. این دو بزرگوار نگاه من را به طیفی از بازیگران به شدت تغییر دادند؛ خیلی موضوعات تئاتر را در ذهن من جابجا کردند مثل اینکه برخی از بزرگان تئاتر، بی‌جهت بزرگ نیستند.

راپورت های شبانه دکتر مصدق
خلیلی با اشاره به پروسه نوشتن نمایشنامه با تاکید بر اینکه موضوع نگارش این نمایش به الان یا سال گذشته برنمی‌گردد، گفت: اینکه موضوعات تاریخی مدنظرمان باشد، همیشه یکی از اهداف گروه بوده و از گذشته آن را دنبال می‌کردیم. ولی اینکه چرا مصدق؟ باید بگویم قضیه‌اش مربوط به سال‌ها پیش بود اما بسترش الان مهیا شد.

کارگردان نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق»، تصریح کرد: به خاطر موضوع نمایش و حتی نام خود مصدق، نیازمند مهیا بودن بستری برای اجرا بودیم که خوشبختانه آمده شد.

خلیلی با اشاره به تحقیقات تاریخی خود برای نگارش این نمایش گفت: برای تحقیق روی این موضوع حدود دو سال وقت گذاشتم. یعنی بعد از اتمام نمایش قبلی، خیلی جدی تحقیقات راپورت‌ها را شروع کردم و خب تحقیقات زمان‌بری هم بود.

او با بیان اینکه تحقیق روی فکت‌های تاریخی این نمایش لحظه به لحظه و پرکار بود، گفت: حتی چند نفر را برای کمک گرفتم چون هر موضوعی را از مصدق می خواستم کار کنم در موضوعات دیگر تنیده شده بود و این شرایط را پیچیده‌تر می‌کرد.

این کارگردان تئاتر تشریح کرد: در بررسی هر واقعه، اشخاص و کاراکترهایی پیش می‌آمدند که در آینده و حتی در گذشته اتفاقات مصدق حضور داشتند. اینطور نبود که یک کاراکتری بیاید و برود. بنابراین برای اینکه این رابطه علت و معلولی دربیاید از تولد مصدق شروع به کار کردم تا مرگ او و حتی تا چند سال بعد را بررسی کردم تا ببینم چه بازخوردهایی داشته یا قوانینی که در زمان حضورش در دولت یا پارلمان وضع کرده، چه بوده است.

خلیلی خاطرنشان کرد: با اینکه آن طرف، یعنی دوره تحقیق خیلی برایمان پر زحمت و زمانبر بوده، اما در تولید خود اثر و کارگردانی دستم بازتر بود چون محتوایم در این موضوع خیلی زیاد بود.

هدف از نوشتن این نمایش دنبال کردن تحریف‌های تاریخی بود
این کارگردان تئاتر با اشاره به روایت مستندگونه نمایش گفت: نام این نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» است یعنی حتی اسم نمایش هم می‌گوید این یک گزارش است؛ گزارشی که در مورد اتفاقاتی که برای مصدق می‌افتد، ارائه می‌شود.

خلیلی هدف خود از نگارش این نمایشنامه را دنبال کردن تحریف‌های تاریخی‌ای که در مورد مصدق اتفاق افتاده عنوان کرد و گفت: دنبال این بودم که پیدا کنم چه تحریف‌هایی درباره مصدق اتفاق افتاده و می‌خواستم در بستر نمایش این را بازگو کنم.

او ادامه داد: بسیاری از اطلاعاتی که در این نمایش در مورد ملی شدن صنعت نفت مطرح می‌شود و در مستندات موجود است تحریف شده یعنی اصالت واقعی ندارد. اینکه می‌گویید نمایش داستانی داخلش ندارد باید بگویم تعمدا به این سمت رفتم.

این کارگردان تئاتر در پاسخ به این نقد که در نمایش قصه‌ای با محوریت خاص و شخصی وجود ندارد و به نظر می‌رسد روایتی صرفا تاریخی از کودتا نشان داده می‌شود، گفت: من نمی‌توانستم مشخصا در مورد مصدق قصه‌پردازی کنم چون او هنوز در جامعه حضور عینی دارد.

خلیلی ادامه داد: افرادی که با مصدق ارتباط داشتند یا در مجموعه‌اش بودند الان زنده‌اند و آن وقایع را از نزدیک لمس کرده‌اند و نمی‌توان به راحتی قصه‌پردازی کرد.

او با اشاره به شخصیتی مانند امیرکبیر که صدها سال پیش درگذشته، گفت: نگاه داستان‌پردازی به این شخصیت برای نوشتن یک نمایش خیلی سهل‌الوصول‌تر از کسی مثل مصدق است چون فاصله زمانی‌اش از ما نسبت به مصدق دورتر است و همین مسائل کمی دست من را می‌بست.

خلیلی یادآور شد: البته این را کتمان نمی‌کنم که آن داستان‌پردازی مدنظر را من در چند شخصیتی که وجود خارجی ندارند انجام داده‌ام؛ مثلا در مورد دختر مصدق؛ موقعیتی که من برای دختر دکتر مصدق تعریف کردم ساخته پرداخته ذهن من و در راستای داستان است.

خلیلی با تاکید بر اینکه مخالف نبود داستان در نمایش است، گفت: قصه‌پردازی مشخصه اصلی کارهای من و مورد علاقه‌ام است اما فکر می‌کنم علت اینکه نمایش از داستان‌پردازی دور شده این است که بار اطلاعاتی گزارشی کار خیلی زیاد است.

صدای دکتر مصدق، مستندترین منابع تاریخی نمایشم بود
این هنرمند تئاتر، با اشاره به مستندات تاریخی خود برای این نمایش گفت: مستندی که خانم «هدی صابر» از مصدق ساخته را دیده‌ام و به غیر از آن نزدیک چهل مستند در اشکال مختلف دیگر را هم دیده و بررسی کرده‌ام.

خلیلی ادامه داد: اکثر فایل‌های صوتی خود دکتر مصدق را دوستان برایم فرستادند و اطلاعات متعددی به دست آوردم، حتی با اقوام دکتر مصدق هم به صورت شفاهی و با واسطه و بی‌واسطه صحبت کردم؛ در واقع منابع‌ام تنها متکی بر کتاب‌های موجود نبود.

او جامع‌ترین کامل‌ترین و مستندترین منابعی که در این تحقیقات به دست آورده را فایل‌های صوتی خود دکتر عنوان کرد و گفت: یک فایل صوتی مربوط به پس از دستگیری دکتر مصدق، اول نمایش پخش می‌کنیم که کمی آزاردهنده است چون صدایش خیلی ناجور است؛ می‌بینید که در آن به راحتی تحریف‌های موجود آن لحظه بیان می‌شود. می‌گوید فاطمی را قطعه قطعه کردند، مصدق خیابان‌ها را به آتش کشیده و... کاملا دارد دروغ می‌گوید و پوپولیست واضح اتفاق می‌افتد و از رادیو هم پخش می‌شود.

خلیلی تشریح کرد: من تعمدی آن صدا را یک‌بار به صورت اصلی پخش می‌کنم و اواسط نمایش هم یکبار با صدای بازسازی شده این کار را می‌کنم. برای حقیقت موضوع اسنادی از این دست خیلی زیاد تجمیع کردم و فکر می‌کنم ناب‌ترین اطلاعاتی که داشتم از همین فایل‌های صوتی بود که به دستم رسید.

کودتای 28 مرداد کودتای افکار عمومی بود
کارگردان نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» در بخش دیگری از صحبت‌هایش با اشاره به نقش زنان شهر نو در کودتای 28 مرداد گفت: در صحنه‌ای که روزولت برای کودتای دوم دستور کار می‌دهد مدنظرش صرفا حضور لمپن‌ها و زنان خیابانی نیست؛ حضور این دو قشر بعد از تجمع طرفداران مصدق در میدان بهارستان اتفاق می‌افتد.

خلیلی تشریح کرد: ما در نمایش هم می‌بینیم که طرفداران مصدق در سخنرانی میدان بهارستان عنان از دستشان درمی‌رود، طیف مردم عام و حتی روشنفکر حرکت می‌کنند و می‌گویند الان موقع آرامش است و معلوم است دارند می‌روند. حتی روزولت هم می‌گوید این‌ها در میدان بهارستان سخنرانی کردند و جمع را رها کردند و الان بهترین موقع حمله است، از آن طرف هم برای زنان خیابانی و لمپن‌ها دستور کار می‌دهد.

او با تاکید بر اینکه در واقع ما داریم کودتا را از دو منظر می‌بینیم، گفت: یک منظر حضور مردم عامی و حتی روشنفکر و تحصیل کرده است و یک صحنه کامل هم حضور لمپن‌ها و زنان خیابانی؛ یعنی 28 مرداد فقط کودتای نظامی نبوده بلکه کودتای افکار عمومی هم بوده است.

خلیلی نقش شعبان را در کودتای 28 مرداد یکی دیگر از تحریف‌های تاریخی در این موضوع دانست و گفت: مجموعه زندان‌ها را آن موقع با کلمه زندان قصر می‌شناختند و شعبان تا ساعت 4 بعد از ظهر 28 مرداد در زندان قصر بوده اما این یکی از تحریفات تاریخ است که می‌گویند شعبان از صبح کودتا را رهبری می‌کرده است.

نمایش «راپورت‌های شبانه دکتر مصدق» به نویسندگی و کارگردانی اصغر خلیلی از 20 تیر به مدت یک ماه در تالار وحدت روی صحنه رفته است؛ فرهاد آئیش، ایرج راد، نرگس محمدی، خسرو احمدی، رضا بهبودی، ررویا میرعلمی تعدادی از بازیگران این اثر نمایشی به شمار می‌روند.