کتاب شاملو به نمایشگاه کتاب نرسید

در یادداشت آیدا شاملو نوشته شده است: «امید فراوان داشتیم تا در نمایشگاه بین‌المللی کتاب امسال چشم‌مان به جمال مجلد دوازدهم کتاب کوچه (حرف چ) روشن شود و این کتاب را به دست علاقه‌مندان فرهنگ برسانیم، گرچه این فرصت دست نداد؛ ما نیز امیدمان را از دست ندادیم، به سختی مشغول کاریم تا مجلد 13 و 14 و 15 از این مجموعه را بی‌ هیچ افزوده و کاسته‌ و مطابق شیوه‌ و آخرین یادداشت‌های احمد شاملو آماده‌ چاپ کنیم، چنان که بایسته‌ فرهنگ این مرز و بوم است. «کتاب کوچه» آخرین اثر احمد شاملوست، آخرین کلماتی که نوشته است، آخرین هجاها و نفس‌هایش... کار روی «کتاب کوچه» می‌گذاشت که حتا در آخرین روزهای سوزان‌ تابستانی، درد جانکاه را تاب آورد.»

همسر احمد شاملو که کار تدوین «کتاب کوچه» را بر عهده دارد، به نقل قول‌هایی از احمد شاملو اشاره کرده و در یادداشتش چنین آورده است: «کتاب کوچه ادای دینی است به زبانی که عاشقانه دوست می‌دارم... مجموع این فیش‌ها شامل لغات، اصطلاحات، تعبیرات، ضرب‌المثل‌ها و حکایات و امثال، و حتا عقاید و خرافات، آداب و رسوم، بازی‌ها، متل‌ها و چه و چه و چه است که بر روی هم فرهنگ غیررسمی ما را تشکیل می‌دهد.» (احمد شاملو در گفت‌وگو با منوچهر آتشی) «سال 57 وقتی که نخستین بخش حرف آ ی «کتاب‌ کوچه» درآمد نزدیک به چهل سالی از شروع کار آن، و کم و بیش هفت سالی از آن لحظه که انبوه یادداشت‌ها و برگه‌ها مرا به فکر تدوین آن انداخت، گذشته بود...» (ا.ش؛ گفت‌وگو با محمدعلی) «دو بار مجموع برگه‌ها و یادداشت‌های مربوط به این کار یک‌سره از میان رفت و ناچار همه‌چیز را از نو شروع کردم. عملاً کار ثبت و ضبط مواد از 1334 و بار دیگر از اواخر 1340 آغاز شد و در سال 1349 بود که تدوین موقت آن را شروع کردم.» (ا.ش؛ گفت‌وگو با خیام؛ آدینه)

او همچنین با اشاره به «جای خالی کتاب کوچه» در یادداشتش به بخشی از مقدمه «کتاب کوچه» اشاره کرده است: «فراهم آوردن این کتاب، دست تنها و یک‌تنه، کاری جنون‌آمیز بوده است؛ بخصوص که دو بار هم یادداشت‌ها و اوراق آن بی‌رحمانه نابود شد. در این میان بسی چیزها بالمره از دست رفت و دوباره‌کاری‌های وقت‌گیری صورت گرفت... در هر حال این امر تا بدین‌جا صورت گرفته و هرچه بوده عمری در کارِ آن شده است... امر تدوین فرهنگ توده هرگز از نخستین گام‌ها برنخواهد گذشت و هرگز به حدود قابل قبولی نخواهد رسید مگر این‌که همگان در کار آن شرکت بجویند. نشر این مجموعه بیشتر فراخوانی است که همه‌ علاقه‌مندان را به یاری در زمینه‌ گردآوری فرهنگ توده دعوت می‌کند. چاپ تمام این مجموعه سال‌ها وقت خواهد گرفت، شاید به مدتی بیش از عمر یک تن. این مسأله ما را بر آن داشته است که تدوین و تنظیم اصلی و نهایی را به آیندگان بگذاریم...» (از مقدمه‌ کتاب کوچه)

اواخر اسفندماه سال گذشته، بابک کاظم‌زاده - مدیر انتشارات مازیار و ناشر «کتاب کوچه» - در گفت‌وگویی اظهار کرد: با وجود نامه‌نگاری با معاونت فرهنگی وزارت ارشاد برای تعیین تکلیف جلد دوازدهم «کتاب کوچه»، حرف «چ» این کتاب هنوز اجازه چاپ پیدا نکرده است. جلد دوازدهم «کتاب کوچه» شامل حرف «چ» در 600 صفحه تدوین شده و تیرماه سال 91 برای گرفتن مجوز نشر به اداره‌ کتاب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی رفته، اما مسؤولان وقت اداره کتاب وزارت ارشاد از ما خواستند به جرح و تعدیل این کتاب دست بزنیم تا مجوزش صادر شود، که ما نپذیرفتیم و کتاب هم منتشر نشد.

او در ادامه افزود: در جواب مسؤولان ارشاد که می‌خواستند بخش‌هایی از کتاب برداشته شود، پاسخ دادیم که این کتاب نزد ما امانت است و ما نمی‌توانیم حتا به یک کلمه از آن دست بزنیم. کتاب هم «کتاب کوچه» است و از نامش معلوم است درباره چه چیزهایی است.

این ناشر در آن زمان و در پاسخ به این‌که آیا با تغییر مدیریت در وزارت ارشاد برای انتشار این کتاب اقدام نکرده‌اند، گفت: حدود سه ماه قبل نامه‌ای به معاونت ارشاد نوشتم، اما هنوز هیچ پاسخی در این رابطه به ما داده نشده است.

شهریورماه سال گذشته نیز غلامعلی حداد عادل - رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی - درباره انتشار آخرین جلد «کتاب کوچه» شامل حرف «چ» و ارجاع این کتاب از سوی وزارت ارشاد به فرهنگستان گفت: فرهنگستان وظیفه ممیزی کتاب را برعهده ندارد. ما ممکن است کلیاتی درباره هر فرهنگی بگوییم، اما این را که چه کلماتی بیاید یا نه، وزارت ارشاد باید بگوید و وظیفه فرهنگستان نیست. البته اگر وزارت ارشاد از ما همکاری بخواهد، در این‌باره نظر می‌دهیم. در گذشته هم این مشورت‌ها بوده، اما مسؤولیت ممیزی با وزارت ارشاد است.

او در پاسخ به این‌که آیا مشخصا درباره این کتاب اطلاعی دارد یا خیر نیز اظهار کرد: بله اطلاع دارم و به فرهنگستان ارجاع شده است. نظر مشورتی‌مان را هم به ارشاد داده‌ایم. بروید از آن‌ها بپرسید.

«کتاب کوچه» عنوان فرهنگ‌نامه‌ای است که به کوشش احمد شاملو و همسرش، آیدا سرکیسیان، در چندین مجلد به عنوان دایرةالمعارف فرهنگ عامیانه‌ مردم ایران تدوین شده و بعد از درگذشت شاملو، سرپرستی این مجموعه بر عهده‌ همسرش، آیدا، بوده است. به گفته‌ مدیر نشر مازیار، بدون درنظر گرفتن ضمایم این کتاب که شامل قصه‌ها می‌شود، تا به حال 11 جلد از این کتاب منتشر شده است.