یکه‌تازی ولیعهد سعودی

سال ۲۰۲۰ کتابی با عنوان «خون و نفت: تلاش بی‌رحمانه محمد بن سلمان برای قدرت جهانی» منتشر شده است. این کتاب به این سوال پاسخ می‌دهد که چرا چهار سالی که از سلطنت محمد بن سلمان ولیعهد سعودی گذشته تفاوت چشمگیری با پنج سال اول سلطنت او داشته است و این موضوع چه معنایی برای آینده او و عربستان‌سعودی دارد.

به گزارش اعتماد به نقل از بلومبرگ، در ابتدای پاسخ به این سوال باید به نحوه دست دادن بایدن با محمد بن سلمان در ورودی کاخ سلطنتی السلام در جده اشاره کرد. این اتفاق در جولای ۲۰۲۲ رخ داد و تنها دو سال قبل، بایدن وعده داده بود که عربستان‌سعودی را به خاطر قتل روزنامه‌نگار جمال خاشقجی معرفی کند. اما با افزایش قیمت نفت، او دیگر نمی‌توانست به دشمنی خود با محمد بن سلمان ادامه دهد!

این درحالی است که برای ولیعهد جوان این تغییر دیپلماتیک در بهترین زمان ممکن رخ داد. جنگ در اوکراین که باعث افزایش قیمت نفت شده بود به او اهرم لازم را داد تا عربستان‌سعودی را در مرکز یک نظم جهانی در حال تغییر سریع قرار دهد و خود را به عنوان فردی فعال در سطح جهانی و با صبر استراتژیک معرفی کند. این درحالی است که وقتی بایدن از محمد بن سلمان خواست تا قیمت نفت را کاهش دهد، او این درخواست را رد کرد. دیپلمات‌های امریکایی شگفت زده شدند، اما محمد بن سلمان نیاز داشت که درآمد‌های نفتی همچنان جریان داشته باشد.

در ادامه گزارش در این زمینه آمده است که هزینه‌های گزاف محمد بن سلمان برای اصلاحات فرهنگی جسورانه با یک جنگ ویرانگر در یمن همراه بوده است. این گزاره ولیعهد جوان عربستان‌سعودی را به لرزه درآورده بود. اما دیدار ۲۰۲۲ با بایدن نشان داد که محمد بن سلمان، هر چند که همچنان جاه طلب است، اما به طور فزاینده‌ای به جایگاه خود در صحنه جهانی توجه دارد. اصلاحاتی که زمانی سرخط خبر‌ها را به خود اختصاص می‌دادند. در همین راستا مواردی، چون رانندگی زنان و برگزاری رویداد‌های تفریحی به روالی جدید در عربستان‌سعودی تبدیل شده‌اند. در ادامه صنایعی جدید در سراسر کشور در حال شکل‌گیری هستند و یک شهر بزرگ جدید به نام «نئوم» در حال ساخت است. محمد بن سلمان تلاش کرده است تا ذیل این اقدامات خود همچنین نقش میانجیگر را در خاورمیانه ایفا کند و او حتی رابطه نزدیک‌تری با رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه برقرار کرده است.

به ادعای این رسانه خبری، اما این محمد بن سلمان توسعه یافته ممکن است با تغییرات قریب الوقوع دیگری این بار در واشنگتن جسورتر شود. در دوره اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ، بن سلمان روابط نزدیک خود را با کاخ سفید حفظ کرد. با بازگشت ترامپ، موقعیت محمد بن سلمان در عرصه بین‌المللی قطعا تقویت خواهد شد. تقویت روابط با ترامپ و دایره نزدیکان او به نظر می‌رسد که دوراندیشی او را تایید کرده است.

به گزارش این نشریه، برای درک اینکه محمد بن سلمان چگونه سبک رهبری خود را توسعه داده، ارزشمند است که هم به پیامد‌های قتل خاشقجی و هم به تغییرات اجتماعی و اقتصادی که او از طریق چشم‌انداز ۲۰۳۰ خود به عربستان‌سعودی می‌آورد، توجه کنیم.

محمد بن سلمان «مسوولیت کامل» قتل خاشقجی در سال ۲۰۱۸ در کنسولگری عربستان در استانبول را پذیرفت، اگرچه او همچنین این موضوع را رد کرده که دستور قتل را صادر کرده است. اما او گزینه‌ای جز تمرکز بر ایجاد یک عربستان‌سعودی جدید نداشت. برای این کار به پول نیاز داشت. او با دیدگاهی جنجالی بر این باور بود که آینده کشور تا حد زیادی به درآمدزایی از نفت امروز بستگی دارد البته قبل از آنکه تقاضا‌ها کاهش یابد. عرضه اولیه عمومی شرکت آرامکو در سال ۲۰۱۹ که به عنوان جواهر تاج صنعت انرژی کشور شناخته می‌شود یکی از راه‌های دستیابی به این هدف بود. هر چند فروش سهام نتوانست به هدف اولیه ارزیابی ۲ تریلیون دلاری دست یابد، اما این فرآیند همچنان ۲۵.۶ میلیارد دلار آورده داشت و در آن زمان بزرگ‌ترین عرضه اولیه عمومی در تاریخ محسوب می‌شد.

محمد بن سلمان بخشی از این درآمد را برای بازتعریف عربستان‌سعودی به عنوان یک مقصد اصلی برای مسافران بین‌المللی صرف کرده است. هتل‌های جدید در سراسر سواحل در حال افتتاح هستند به امید اینکه میلیون‌ها گردشگر از جنوب شرق آسیا و دیگر نقاط خلیج‌فارس به عربستان‌سعودی جذب شوند. همه این تحولات نشان می‌دهد که عربستان‌سعودی در حال بازتعریف خود به عنوان یک مقصدی مهم است. این بازسازی همچنین شامل یک سازه بزرگ ۴۰۰ متری در حال ساخت در ریاض می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین ساختمان‌های جهان خواهد بود.

برای بسیاری از سعودی‌ها، به ویژه جوانانی که ۷۰ درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند، این تغییرات نمایانگر فرصت‌های بی‌سابقه‌ای است. بخش‌های در حال رشد سرگرمی و گردشگری در حال ایجاد هزاران شغل هستند و جوانان سعودی از آزادی‌های جدید در موسیقی، هنر و تعاملات اجتماعی استقبال می‌کنند.

پروژه کلانشهر نئوم به ارزش ۵۰۰ میلیارد دلار که در سال ۲۰۱۷ با تردید‌هایی اعلام شد، اما به دلیل اراده قوی محمد بن سلمان در حال شکل‌گیری است. این پروژه مورد درخواست بازار نبود، اما در چشم او این یک توسعه حیاتی برای آینده کشور تلقی می‌شود. نئوم در گوشه شمال غربی کشور، در یک منطقه عمدتا توسعه نیافته نزدیک به اردن، مصر و اسراییل واقع شده و محمد بن سلمان بر این باور است که با ایجاد یک شهر بزرگ آینده نگر، عربستان‌سعودی می‌تواند برای دهه‌ها آینده خود را تضمین کند.

با ارسال محموله‌های فولاد از سراسر جهان یک شهر خطی به طول ۱۷۰ کیلومتر در پروژه نئوم، در حال انجام است. طراحی این پروژه تجسمی از رویکرد بلندمدت محمد بن سلمان به توسعه است. این پروژه به نظر غیرممکن و شاید غیرقابل اجرا برسد، اما با این حال در حال پیشرفت است.

به گزارش این نشریه، اما چالش جدیدی که پیش روی ولیعهد جوان وجود دارد، پیدا کردن منابع مالی کافی برای تکمیل این همه کلان پروژه و پایدار کردن اقتصاد عربستان‌سعودی است. ریاض در حال اجرای برنامه‌ای برای کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی است که شامل پرداخت دیرهنگام به برخی فروشندگان بزرگ برای حفظ نقدینگی می‌شود. هرچند پادشاهی به سرعت در حال درآمدزایی از نفت خود است، اما نیاز دارد که دیگران نیز اقدام به سرمایه‌گذاری‌های کلانی کنند. نکته اینجاست که این امر به اندازه کافی سریع پیش نمی‌رود و همچنان یک ریسک وجودی برای پروژه محمد بن سلمان در شش سال آینده باقی مانده است. به واقع او روی عدم قطعیت شرط‌بندی زیادی کرده است.

در مرکز بزرگ‌ترین ابتکارات عربستان‌سعودی، صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) قرار دارد که تحت هدایت شخص محمد بن سلمان به یکی از فعال‌ترین بازیگران مالی جهان تبدیل شده است. تا سال ۲۰۲۲، دارایی‌های تحت مدیریت این صندوق به بیش از ۶۰۰ میلیارد دلار رسیده بود و برنامه‌ریزی برای رسیدن به ۲ تریلیون دلار تا سال ۲۰۳۰ داشت. سرمایه‌گذاری‌های PIF از استارت‌آپ‌های سیلیکون تا باشگاه‌های فوتبال لیگ برتر متنوع است.

درحالی که منتقدان این سرمایه‌گذاری‌ها را به عنوان «ورزش شویی» توصیف می‌کنند یعنی استفاده از ورزش برای بهبود تصویر بین‌المللی عربستان و پرت کردن حواس‌ها از نگرانی‌های حقوق بشری جاری؛ اما محمد بن سلمان این سرمایه‌گذاری‌ها را بخشی از یک استراتژی وسیع‌تر می‌بیند. پیشنهاد میزبانی جام جهانی فوتبال ۲۰۳۴ که به‌طور مشترک با مصر ارایه شده -و میزبانی نمایشگاه جهانی ۲۰۳۰- تنها به منظور بازسازی تصویر نیستند؛ بلکه اقدامات حساب شده‌ای برای قرار دادن عربستان‌سعودی به عنوان یک مرکز جهانی سرگرمی و ورزش هستند.

در ادامه گزارش آمده است که این استراتژی به وضوح نشان‌دهنده عزم محمد بن سلمان برای تغییر چهره عربستان‌سعودی و تقویت نقش آن در عرصه جهانی است، به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی و فرهنگی. این درحالی است که همچنان چالش‌ها و انتقادات وجود دارد.

یک نماد قدرتمند دیگر از قدرت مالی عربستان‌سعودی، کنفرانس سالانه ابتکار سرمایه‌گذاری آینده (FII) است که به آن «داووس در بیابان» می‌گویند! بسیاری از سازمان‌های غربی در ابتدا پس از قتل خاشقجی این کنفرانس را تحریم کردند، اما در اکتبر ۲۰۲۴، بزرگ‌ترین جمعیت خود را به خود جلب کرد و مدیران عامل شرکت‌های بزرگ جهانی، رهبران حوزه فناوری و سیاستمداران به منظور متقاعد کردن مشاوران صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF) و محمد بن سلمان، در این رویداد شرکت کردند.

هدف آنها این بود که بتوانند به یک فرصت مالی بی نظیر دسترسی پیدا کنند که ممکن است تنها یک بار رخ دهد. به باور برخی ناظران این کنفرانس نشان می‌دهد که محمد بن سلمان یاد گرفته است به جای درگیری مستقیم قدرت اقتصادی و فرهنگی عربستان‌سعودی را به طور استراتژیک‌تر به کار گیرد، چراکه این رویکرد نه تنها به عربستان اجازه می‌دهد در عرصه جهانی به عنوان یک بازیگر کلیدی شناخته شود، بلکه همچنین به آن کمک می‌کند تا با چالش‌های بین‌المللی به طور موثرتری مقابله کند.

این قدرت‌نمایی حتی بر جغرافیای سیاسی نیز تاثیرگذار خواهد بود. در یک اجلاس در العلا در ژانویه ۲۰۲۱، محمد بن سلمان به طور شخصی میانجیگری کرد تا شکاف میان چندین کشور خلیج‌فارس و قطر به دلیل سیاست خارجی این کشور و نقش رسانه‌های آن در ایجاد اختلافات منطقه‌ای پایان یابد. این اقدام به تثبیت منطقه کمک کرد و به عربستان‌سعودی این امکان را داد تا جبهه‌ای متحد از کشور‌های خلیج‌فارس را در صحنه جهانی ارایه دهد، این در شرایطی بود که محمد بن زاید رییس امارات متحده عربی شریک دیرینه محمد بن سلمان در پذیرش این تغییر با چالش مواجه بود. جالب‌تر آنکه محمد بن سلمان مذاکرات پشت‌پرده‌ای را با ایران آغاز کرده است.

این مذاکرات که توسط عراق و عمان میانجیگری شده، نشان‌دهنده یک تغییر چشمگیر از موضع مقابله‌ای سال‌های اولیه قدرت محمد بن سلمان است؛ به‌ویژه در یمن، جایی که ائتلاف تحت رهبری عربستان از سال ۲۰۱۵ با حوثی‌ها درگیر بوده است. این تغییر رویکرد به سمت دیپلماسی و گفتگو، نه تنها به کاهش تنش‌ها در منطقه کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به ایجاد ثبات و همکاری‌های جدید بین کشور‌های خلیج‌فارس و ایران منجر شود. در‌حالی که این تحولات ممکن است با چالش‌هایی همراه باشد، نشان‌دهنده یک تغییر استراتژیک در سیاست خارجی عربستان‌سعودی و تلاش برای مدیریت روابط با همسایگان است.

اما در ادامه این گزارش به این نکته مهم اشاره شده که هیچ یک از این تلاش‌ها با هماهنگی امریکا انجام نشده است. سیاست خارجی عربستان‌سعودی اکنون به طور قاطع با هدف «اول عربستان‌سعودی اول» پیش رفته است. محمد بن سلمان در درون کشور قدرت فزاینده‌ای دارد، چراکه رقبای او در داخل خانواده سلطنتی یا کنار گذاشته شده‌اند یا در حبس خانگی به‌سر می‌برند. به نظر می‌رسد این وضعیت برای همیشه ادامه داشته باشد. فعالان و منتقدان همچنان با مجازات‌های سختی روبه‌رو هستند.