از گرمابه تا گلستان؛ حمام‌های منطقه که دیگر پاتوق اهالی نیستند

از زمانی که گرمابه‌ها گواهینامه تندرستی داشتند و آن را بالای میز دلاک یا گرمابه‌دار زده بودند خیلی می‌گذرد. دیگر گرمابه‌ها حتی در فیلم‌ها هم نیستند تا دست‌کم سوژه کارگردانی شوند و نسل امروز لااقل از این طریق آنها را بشناسد.

تاریخ انتشار: ۰۱:۱۹ - ۱۹ شهريور ۱۴۰۲

روزگاری بود که گرمابه‌ها برای خودشان برو بیایی داشتند اما این روزها چراغ گرمابه‌ها به حضور چند مشتری که عموماً کارگرهای ساختمانی هستند روشن مانده و این تعداد باقیمانده نیز نفس‌های آخرشان را می‌کشند. حالا حمام دولاب، حمام نواب، حمام باب همایون، حمام درخونگاه و... فقط در کتاب‌ها و فیلم‌های فارسی دیده می‌شوند. گرمابه‌هایی که زمانی تمام اطلاعات و اخبار یک محله از آنجا پخش می‌شد امروز دیگر رونقی ندارند و در غبار فراموشی در حال محو شدن از تاریخ زندگی شهری هستند. این شماره سراغ گرمابه‌های منطقه و شرایطی که دارند رفتیم. در این گزارش «علیرضا عسگری» پژوهشگر تاریخ اطلاعات خوبی در اختیارمان گذاشته که در ادامه می‌خوانید.

آن زمان که هنوز وارد عصر ارتباطات نشده بودیم، فرهنگ خاصی بین مردم برای کسب اخبار و اطلاعات رایج بود. یکی از مکان‌هایی که اخبار دست اول محله را می‌توانستی، آنجا به دست بیاوری، گرمابه بود. شهروندان، ساعت‌های طولانی در گرمابه می‌ماندند و حتی میان‌وعده‌ای را با خود به همراه می‌بردند. بساط قلیان هم در حمام به پا بود. عموماً سلامتی و بهداشت بهانه بود برای نوعی احوالپرسی و از حال هم باخبر شدن وگرنه حمام رفتن و قلیان کشیدن خیلی با هم جور نبودند ولی این گپ و گعده‌ها حال هر دو یعنی هم گرمابه‌دار و هم مشتری را خوب می‌کرد.

شاید برای نسل امروز کمی عجیب باشد ولی آن روزها اهالی محل خیلی زودتر از امروز با خبر می‌شدند که مثلاً چه کسی به مشکل مالی برخورده و یا فرزند کدام همسایه به تازگی به دنیا آمده است. اگر روزی بزرگ و اعیان محل به حمام می‌رفت، شانس به کوچک‌ترها روی آورده بود چرا که انواع و اقسام میوه‌ها و خوراکی‌ها بود که نصیب بچه‌هایی می‌شد که آن روز رفته بودند حمام عمومی.

گرمای گرمابه‌ رو به سردی است

علیرضا عسگری درباره حمام های منطقه می گوید: «منطقه ما ۲۵ حمام داشته که اگر بخواهیم روی نقشه فعلی جانمایی کنیم هر محله حداقل یک حمام داشته است. این هم به این دلیل است که در منطقه ما به دلیل مهاجرپذیر بودن خانه‌های بسیار کوچکی برای اجاره دادن ساخته می‌شد که حمام نداشت. این خانه‌ها بیشتر در محله‌های شیوا، بروجردی و دولاب وجود داشت. ‌» عسگری با تحقیقی که درباره حمام‌های فعال منطقه انجام داده، توضیح می‌دهد: «در حال حاضر ۱۵ حمام در منطقه وجود دارد. البته فعالیت این حمام‌ها چشمگیر نیست و فقط در حدی است که چراغشان روشن بماند، حتی خرج خودشان را هم نمی‌توانند دربیاورند. ‌»

عسگری معتقد است برای حفظ هویت تاریخی محل باید گرمابه‌ای را به‌صورت نمادین در منطقه نگه داشت: «گرمابه دولاب در سال ۱۳۲۷ ساخته شده و معماری زیبایی هم دارد اما متأسفانه در حال حاضر متروکه است و هیچ بعید نیست به‌زودی تخریب شود. به نظر می‌رسد شهرداری منطقه برای حفظ هویت تاریخی محل باید گرمابه‌ای مانند گرمابه دولاب را خریداری و حفظ کند و به موزه اصناف تغییر کاربری دهد تا نسل‌های آینده نیز از آن استفاده کنند. ‌»

حمام کردن بهانه بود!

گرمابه‌ها و فعالیتشان باعث ایجاد فرهنگ خاصی هم در میان مردم آن محله شده بودند. فرهنگی که حتی در ابزار مورد استفاده در حمام هم دیده می‌شدند. عسگری می‌گوید: «اعیان و اشراف که به حمام می‌رفتند از وسایل خاصی استفاده می‌کردند که توسط نوکرها حمل می‌شد. به‌عنوان مثال خانم‌های ثروتمند وسیله‌ای مسی یا نقره‌ای داشتند به نام «جاجواهری» که شبیه صندوقچه‌ای آبکشی بود و جواهراتشان را برای اینکه مفقود نشود داخل آن می‌گذاشتند. ‌»

آینه مخصوص حمام با قاب نقره یا مس، سنگ حنا، آبدان، تشت، لگن و لگن‌چه، جای روشوی، جای لیف و... وسایلی بود که اعیان و ثروتمندان در زمان استحمام از آن استفاده می‌کردند. به هر حال یکی از مکان‌هایی که می‌شد به اصطلاح اختلاف طبقاتی را به رخ کشید، در گذشته همین گرمابه رفتن با کلی بزن و بکوب و حاشیه بود تا همه محل باخبر شود که مثلاً آقای فلان با فلان منصب رفته حمام البته در حمام فقط شست وشو صورت نمی‌گرفت. حجامت با استفاده از رگزن و شاخ گاو نیز مرسوم بود و یک استاد آرایشگر هم بود که به اصطلاح سر می‌تراشید.

حمام نبرد

حمام نبرد یکی از حمام‌های فعال منطقه است که چراغش با حضور شهروندان منطقه روشن مانده است.

حمام فرد بهار

حمام فرد بهار معماری زیبایی دارد و از معدود حمام‌هایی است که بخش عمومی آن به همان صورت سنتی فعالیت می‌کند.

حمام اصفهانک

حمام اصفهانک به تازگی تخریب شده جای خود را به آپارتمانی مدرن و نوساز خواهد داد و قرار است چند طبقه بالا برود و اهالی جدیدی در آن ساکن شوند.

حمام یاسمن دولاب

متروکه. سال ساخت ۱۳۲۷ روز عروسی هر کدام از اهالی محله برای گرمابه‌دار هم پر رونق بود. چرا که با حضور داماد علاوه بر هزینه حمام گاهی تا درآمد یک روز گرمابه را شیرینی می‌گرفتند و دخل پر می‌شد.

حمام دیروز، زورخانه امروز

حمام چال در سال ۸۸ همت شهرداری منطقه بازسازی و به زورخانه شهدای دولاب تبدیل شد.

حمام خاوران

این روز ها کار و کاسبی گرمابه‌ها کسادتر شده و هزینه‌هایشان بیشتر. هزینه یک دوش در گرمابه بین ۴۵۰۰ تا ۵۰۰۰ تومان است. با این حال هنوز سرپاست.

حمام شیوا
فعال

گرمابه اسلامی

فعال

حمام رزاق نیا

فعال

حمام خدابخش
تخریب شده است

حمام الوند
تخریب شده است

حمام زهره