شبح مرگ زیر پای تهران

چهار مورد ریزش در اطراف تونل مترو در عرض چهار ماه نشان می‌دهد ظاهرا "حفاری بدون مطالعه" شهر تهران را در معرض تهدید قرار داده است.

به گزارش ایسنا، دو نهاد بر سر یک موضوع اختلاف نظر دارند. از سویی شهرداری‌ها و شورای شهری‌ها سعی می‌کنند خطوط ۶ و ۷ مترو را از شائبه "عامل ریزش" تبرئه کنند و از طرف دیگر دولتی‌ها انگشت اتهام رابه سوی مترو نشانه می‌روند.

شهرداری‌ها سست شدن خاک ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی را بهانه می‌کنند و دولتی‌ها می‌گویند حوادث اخیر به علت فروریزش بوده که ارتباطی با پایین رفتن آب های زیرزمینی ندارد.

در علم ژئوتکنیک دو پدیده فرونشست و فروریزش به عنوان عوامل آسیب معرفی می‌شوند. فرونشست به دلیل پایین آمدن سطح آبهای زیرزمینی و برداشت بی رویه است که معاون وزیر راه و شهرسازی می‌گوید خوشبختانه در تهران با توجه به درشت دانه بودن خاک، کمتر با این مساله مواجهیم و فقط در بعضی نقاط شهر به صورت موضعی شاهد آن هستیم.

اما پدیده فروریزش که چند نوبت در شهران، خیابان پیامبر (ص) و میدان قیام اتفاق افتاد به دلیل مجاورت با مترو بوده است. شکرچی‌زاده معتقد است وقت کافی برای مطالعات ژئوتکنیک خطوط ۶ و ۷ گذاشته نشده و عمده دلیل فروریزشهای اخیر همین مساله است.

دو سیگنال ریزش‌های اخیر
انفجار در شهران به علت فرونشست زمین و نشت گاز (۲۸ خرداد)، فرونشست زمین در خیابان پیامبر (ص) (۱۱ شهریور)، ریزش تونل مترو کیانشهر (۱۷ شهریور) و ریزش تونل مترو در حوالی میدان قیام (۱۹ مهرماه) دو سیگنال را ارسال کرد؛ اول این که منابع آبی تهران دیگر ظرفیت برداشت ندارد و دیگر این‌که توسعه عجولانه ناوگان حمل و نقل زیرزمینی منجر به حوادث ناگواری می‌شود.

خشکسالی و برداشت نامتعارف آب از چاه‌های غیرمجاز، علاوه بر خشک شدن دیگر چاه‌ها و مشکل در تامین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار شده است، مناطقی که تا پیش از این قطب کشاورزی در منطقه به حساب می‌آمدند. به دلیل نابودی آب‌خوان‌ها دشت ورامین با وسعتی بالغ بر ۷۰۰ کیلومتر مربع، در سه ناحیه فرونشست زمین داشته که با توجه به نزدیک بودن راه‌آهن تهران - مشهد به این اراضی این تاسیسات در معرض خطر هستند.

علاوه بر این، با ادامه روند فرونشست‌ها تخریب مناطق مسکونی، تاسیسات شهری و خطرات جانی و مالی را در پیش خواهیم داشت.

نشتی ۱۲ درصدی لوله‌های آب
از سوی دیگر معاون وزیر راه و شهرسازی با بیان اینکه اقدامات حفاظتی برای پایداری خاک در عملیات مترو ضروری است عنوان کرد که به نظر می‌رسد در ایجاد خطوط ۶ و ۷ مترو مطالعات کافی انجام نشده است.

شکرچی‌زاده بیان می‌کند: خاک تهران درشت دانه است که در بعضی جاها امکان چسبندگی ندارد. به همین دلیل وقتی عملیات مترو انجام می‌دهیم باید کارهای حفاظتی برای پایداری خاک انجام شود. به طور مثال اگر جاهایی با عبور قنوات مواجهیم یا احتمال نشتی آب داریم باید تمهیدات لازم را در حفاری بیندیشیم؛ بخصوص که در شبکه‌های آب با حدود ۱۰-۱۲ درصد نشتی مواجهیم.

حوادثی با کمترین تعداد کشته‌ها
حادثه ترکیدگی لوله گاز ۲۸ خرداد در "شهران" به وقوع پیوست که با برکناری معاون فنی و عمرانی مترو تهران همراه شد. این حادثه با دو کشته و پنج مصدوم به نوعی می توان گفت به خیر گذشت؛ حادثه‌ای که اگر در زمانی غیر از ساعت ۴:۲۰ صبح رخ می داد یا محدوده آن گسترده تر بود می توانست تبعات بسیار ناگواری را برای کلان شهر تهران به دنبال بیاورد؛ تا جایی که اقبال شاکری رییس کمیته عمران شورای شهر درخصوص آن بگوید «مدیریت شهری تهران و شورای شهر باید صدقه بزرگی کنار بگذارند».

هم چنین اتفاقی که در خیابان قیام افتاد ساعت یک و نیم روز ششم محرم بود. این حادثه می توانست دهم محرم بیفتد و با توجه به خیل عزاداران حسینی تلفات بسیار بیشتری به دنبال داشته باشد. لذا این هشدار باید ما را به این اندیشه وا دارد که در کلیه عملیاتهای ساخت و ساز شهری مطالعات کافی را صورت دهیم.

تلاش دستگاه‌ها برای تبرئه خود
در حالی که هنوز علت حادثه شهران، به‌صورت کامل مشخص نشده است؛ ظرف کمتر از سه ماه (۱۱ شهریورماه) دومین حادثه با ظاهری مشابه بازهم در غرب تهران و در خیابان "پیامبر (ص) " در نزدیکی مجتمع کوروش اتفاق افتاد که با سقوط یک خودرو و نجات خوروی دیگر در آستانه سقوط همراه بود و خوشبختانه تلفات جانی در پی نداشت. 

مدیران شهرداری تهران در اولین دقایق بروز حادثه ظهر پنجشنبه درباره علت وقوع حادثه اعلام کردند که نشت آب ناشی از خطوط اصلی قدیمی و فرسوده علت حادثه بوده است و نشست زمین در خیابان پیامبر ربطی به حفاری تونل مترو ندارد. اما پرورش مدیرعامل آبفای تهران چنین نظری ندارد و می گوید "به طور قطع می‌توان گفت که این موضوع هیچ ارتباطی با مسئله آب نداشته و دو لوله ۵۰۰ و ۱۵۰ میلیمتری این منطقه کاملاً سالم هستند".

افزایش تعداد قربانی‌ها
پس از حادثه خیابان پیامبر (ص) به فاصله کمتر از یک هفته (۱۷ شهریورماه) تونل مترو یک بار دیگر ریزش کرد و این بار چهار قربانی گرفت. در ساعت ۱۷ روز چهارشنبه کارگران مشغول برداشتن سگمنت‌های دستگاه حفاری مترو (TBM) بودند که چند سگمنت روی بیل مکانیکی می‌ریزد.

بلافاصله پس از وقوع حادثه گروه امداد و نجات در محل حاضر شدند و اقدام به نجات ۱۰ نفر از کارگرانی که در این بخش از کارگاه مترو مشغول به کار بودند کردند. از ۱۰ نفر کارگری که در این محل مشغول به کار بودند، یک نفر سالم و ۵ نفر مصدوم شده بودند که به سرعت به مراکز درمانی منتقل شدند و متاسفانه چهار جسد از زیر آوار بیرون آمد که معاون شهردار تهران درباره آنها گفت: این چهار نفر در راه سازندگی میهن جان خود را از دست دادند!

عادی شدن ریزش‌ها
در حالی که مسوولان مترو هنوز از سه حادثه قبلی درس عبرت نگرفته بودند، چهارمین ریزش در ۱۹ مهرماه حوالی میدان قیام به وقوع پیوست و به نوعی ریزش را برای شهروندان، عادی کرد. مقنی تبعه افغانستان تا کمر در خاک گلی گرفتار می‌شود: عوامل آتش‌نشانی پس از حضور در محل حادثه با استفاده از قرقره و سبد برای نجات این فرد اقدام کرده و وارد چاه می‌شوند تا با کندن گل‌های اطراف این کارگر او را آزاد و نهایتا نجات دهند اما در حین امدادرسانی ریزش دوم صورت می‌گیرد و هر دو (آتش‌نشان و کارگر) مدفون می‌شوند که متاسفانه آتش‌نشان جان خود را از دست داده و تلاش برای یافتن کارگر ادامه دارد.

آسان‌ترین راه توجیه حوادث
اینکه بیان می شود ۲۰ هزار نفر مجاهد فی سبیل الله در زیر زمین شهر و در زیر پای همشهریان تلاش می کنند تا در مدت مقرر در سال ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ یکصد کیلومتر مترو و حدود ۷۰ ایستگاه را به بهره برداری برسانند، جای تقدیر دارد اما سوال این است چه اتفاقی افتاده که ظرف مدت اخیر، مترو تهران مرتب قربانی می گیرد؟

با این‌که برخی کارشناسان بیان می‌کنند میزان فرونشت خاک در تهران نسبت به ۱۰ سال قبل حداقل دو برابر شده و به ۳۶ سانتی‌متری در سال رسیده که این موضوع به دلیل سستی لایه‌های زیرین زمین و پوکی خاک ناشی از برداشت آب‌های زیرزمینی، در حال حاضر حد مقاومت لرزه‌ای تهران را از ۶ ریشتر به ۴.۵ ریشتر کاهش داده و عملا شهر را آسیب‌پذیرتر کرده است، اما اگر قرار باشد این بهانه را دستاویز توجیه حوادث بعدی قرار دهیم باید یک ماه دیگر منتظر حادثه بعدی باشیم که شاید نهایتا ناچار می‌شویم با برکناری یک مدیر قائله را ختم به خیر کنیم.

بی‌توجهی به مقاوم‌سازی شهر
در کلان شهر تهران تا کنون ۹ بار زلزله های بالای ۷ ریشتر به وقوع پیوسته و این شهر هم‌اکنون در بین شهرهای زلزله‌خیر جهان در رتبه ششم از نظر خطرپذیری قرار دارد.

گذشته از خشکسالی‌های اخیر، تغییراتی که مدیریت شهری تهران در این سال‌ها در مسیر روددره‌ها از طریق ساخت بزرگراه‌ ایجاد کرده، پتانسیل کافی برای ادامه فرونشست محسوب می‌شود. اختلال در طبیعت روددره‌ها ناشی از پروژه‌های ترافیکی و عمرانی در شهر، امکان نفوذ و جذب آب‌های سطحی به زیر زمین را محدود کرده است.

از ۴۳‌نوع مخاطره طبیعی ریز و درشت در جهان، ۳۲ نوع آن در شهرهای مختلف ایران جاری است، اما به‌رغم این میزان خطرپذیری در کشور، از یکسو نرخ تلفات و خسارات ناشی از حوادث طبیعی در ایران برخلاف سایر کشورها، در گذر زمان، رو به افزایش بوده -که این موضوع نشان‌دهنده عدم استفاده از روش‌های مرسوم دنیا برای مقاوم‌سازی شهرها در برابر مخاطرات است- و از سوی دیگر میزان تلفات طبیعی در ایران نسبت به کشورها، هیچ همخوانی با نسبت جهانی جمعیت ایران ندارد.

چهار حادثه اخیر که دو مورد در شمال غرب، یک مورد در جنوب شرق و یک مورد در جنوب تهران رخ داد، به لحاظ «نوع برخورد و عکس‌العمل» عوامل مهار این رخداد اثبات کرد جدا از اینکه پایتخت فعلا امکان «واکنش سریع» به حوادث طبیعی که با مقیاس چند برابر بزرگ‌تر از حادثه شهران می‌تواند اتفاق بیفتد ندارد، «خطر بالقوه شبکه شریان‌های حیاتی زیرزمین» و همچنین «آمادگی ناکافی نهادهای مدیریت بحران در کنترل ابعاد حادثه اولیه» زمینه‌ساز ایجاد حوادث ثانویه خواهد بود.